O cei e leqa vakalevu tiko?
- O ira na itabagone era na rawa ni vakaitavi ena cyber basu lawa sa na rawa ni ra taleitaka vakatitobu na veika vakalivaliva.
- Oqo e dau vakavuna na gagadre ni qito, ka rawa ni vakavuna na kena sikovi na mataveilawa kei na forums ka wasea na qito ni komupiuta nabavuni. Na ituvaki oqo e rawa ni dua na qele e teivaki kina na malware lavelavetaki kei na cyber basu lawa tale eso.
- Ena sega beka ni levu na veibolei mai koronivuli, vuli torocake se univesiti ituvatuva ni vulika vakalivaliva.
- Ena so na gauna (ia e sega ni dua na kena ibalebale na veika kece) era sa kunei ena ivakarau ni nodrau vakasama se Syndrome nei Asperger.
Vakadidike mai na galala ni digidigi ni UK’s National Crime Agency (NCA) e vakatura ni o ira na tamata ra se qai yabaki 12 e rawa ni ra vakaitavi ena kena vakayacori na lewai ni cyber. Eso na tamusuka na isau ni veika vakailavo, ia vei ira tale eso na inaki me ra vakacavara e dua na bolebole, rawata e dua na Yalo ni rawaka kei na qaqa ni dua na ‘ivakatakilakila ni vakarokoroko’ ena loma ni nodra ilawalawa ni icaba. E vuqa vei ira era a raica ena rawa sara ni lawa tabana me vaka e lailai sara, ka so era sega sara ga ni vakila ni nodra ivalavala e matataka na itavi qaravi ni basu lawa.
Ni ko sa itubutubu se dauveqaravi, o sa toka tiko mo siqema e dua na itavi qaravi ni basu lawa kevaka e dua na tamata gone ena nomu matavuvale tiko ena dua na gauna balavu ena initaneti, o na nanuma beka ni ra sa maroroi tiko ni ra ‘taqomaki e loma ni vale’.
Kena isau e rawa
- E dua na veisiko mai vei ira na vakailesilesi ni tabana ni lawa era lako mai ena dua na ivakasala se rawa ni vesuka, fines kei na/se tiko vakavesu.
- E dua na lewa ni mataveilewai me tarova na initaneti.
- E dua na ivolatukutuku ni basu lawa ka rawa ni tara na vuli kei na cakacaka.
Mataqali cybercrime
- Cyber-cala ka vakararavi (se ‘savasava’ cybercrimes) sai ira ga era rawa ni vakayacori ena vakayagataki ni komupiuta, veitaratara ni komupiuta se so tale na sala ni veitaratara ni ICT (information communications technology). Na ivakaraitaki ni dua na cyber cala ena rawa ni liutaka e dua na solibula ni veiqaravi, ka caka me waluvu e dua na mataveilawa ena gaunisala me tarova na kena cicivaki
- Na cala ni Cyber e rawa ni vakalevutaki na kena ivakarau se yacova na kena vakayagataki na komupiuta kei na initaneti. Na ivakaraitaki eso ena initaneti na lawaki kei na saumi veilawakitaki.
Kevaka e dua na nomu kauwai
Kevaka o kauwai ni luvemu se dua tale na tamata gone o kila ni sa cakava tiko na digidigi cyber cala, e dodonu mo veitaratara kei ira na ovisa.
Cakacaka ena vakayagataki ni coding kei na kila vakacakacaka tale eso ni komupiuta
E vuqa tu na madigi vei ira na itaba gone me ra vukica na nodra coding kei na taledi ni komupiuta tale eso me ra vakacegui kina ka ciqomi vakailavo na nodra cakacaka. Na kila-ka ni cyber e vuravura raraba e sa yaco ena dua na iwiliwili levu ni madigi vakaoqo ena qito, na itukutuku raraba kei na so tale na ilawalawa vakalivaliva kei na matanitu kei na tabana ni lawa.
Yalovinaka raica na isema oqo ni veidusimaki:
IMMERSIVE LABS
Galala (me baleti ira na gonevuli) – mareqeti ni barausa ni initaneti me baleta na veika kece www.immersivelabs.com
CYBRARY
Na veituberi Cybersecurity ena initaneti ena dua na digidigi ni drau na vulika http://www.cybrary.it
KHAN ACADEMY
Vidio ni initaneti, cakacakataki, programmes ena cybersecurity www.khanacademy.org
Vidio
Sarava na UK NCA vidio ena nodra vukei na itabagone me ra cakava na cyberchoices dodonu