Na cava e bibi cake kina na veitaqomaki ena initaneti mai na kena ivakarau dina?
Vakavuqa,ni dua na leqa e yaco na vakatulewa levu ni tamata era tubu cake mai kina vakasama ni vakavure ilavo lawaki. Ena Coronavirus, namaka na vakamatavulo kacivaki ni ka mai na icula ki na iubi ni mata , isema ki na veivakurabuitaki itukutuku kei na vidio, lasutaki na kerekere ni loloma cecere, kei na veilaroi ena meli livaliva ka kaya ni lako mai na ilakolako, saumi kei na kanai ni inisua se ko ira na vakarautaka na sotasota kei veika me vakayacori E kila tu ko ira na lawakica ni so na gauna vakaoqo, eda na kauwai beka se vakaogai me da raica ni dua na ka e sega ni dodonu.
O ira na itaukei ni bisinisi vata kei ira na tamata cakacaka era sega ni dau matau me ra cakacaka mai vale era gadreva talega me ra dau qaqarauni mera dau vakayagataka na veigauna kece ena cakacaka.
Kevaka eda vakayagataka tiko na levu ni gauna e ligada me da vakacegu kina, e levu cake talega na galala me da yadrava tiko na noda sotia ena initaneti, se da veimaliwai tiko, qito, veigadivi, lavetaki se vuqa tale na ka eda dau vakawalena.
Ia ko na manumanu ni mate na Kovidi e vakatulewa na nomu bula ena initaneti, yalovinaka wilika na noda vakasama e cake me vukea na nomu taqomaki iko, nomu matavuvale, veika vakailavo, misini kei na nomu isoqosoqo. Me vaka na kena ivakarau, raica mo dikeva na noda ivakasala okati kina na vosanicuru, sausaumi, volia na nomu ivoli kei na vakadodonutaki ni nomu Initaneti kei na apps.
Manumanu ni mate na Kovidi-ka semati veilawakitaki
E ripotetaki manumanu ni mate na Kovidi veilawakitaki e rawa ni sauma ko koya e vakaleqai edua na ilavo e levu. Oqo na sala me vukea na nodra levei:
- Mo qarauna na nomu iwalewale ni lako yani, na via dau ni veivakasarasarataki ena dauniveiqaravi, waqavuka, kabani ni sokovanua, kabani ni inisua se saumi loya ka tukuna tiko me vakarautaki na ilakolako, vanua ni tiko se soqo ni veika a yaco ena saumi lesu, e rawa ni ra lawakicataki. Kevaka o vakatitiqa, qirita na kabani ko sa veitaratara tiko kina, ena naba ni talevoni ko kila ni dodonu. Na iwalewale oqo e rawa ni lako mai ena meli livaliva, itukutuku vakacurumi ni veimaliwai, itukutuku vakadodonu, initaneti pepatabaki kei na talevoni.
- Mo qarauna na kacivaki ni ivoli me vaka na ubi ni mata, sovu ni sava liga, icula, walia na iwali kei na iyaya ni bula dredre, me vaka e rawa ni ra sega ni tiko ena dua na ivoli. Kakua ni sauma na kena vakauti ni lavo kina baqe, kei na vanua e rawa ni saumi kina na kadi ni dinau me vaka na kena vakarautaki eso tale na veitaqomaki.
- Ena veigauna kece, kakua ni caliditaki na isema tawakilai ni meli livaliva, na tukutuku vakacurumi se meli livaliva kabi. E rawa ni ra semati ki na mataveilawa ka toboka na nomu vosanicuru kei na veika matailalai taqomaki se vakavuna e dua na malware HIV, ka na rawa ni yaco ena veika vakailavo se ivakatakilakila ni ilawaki. E rawa talega ni ra semati ira na qase, cati, viavia levu se so tale na lewena
Cakacaka mai vale
- Raica me maroroi na veiqaravi ni cakacaka vata me vaka na kena wasei na faile kei na veivosaki yatuvosa ena kena maroroi na vosanicuru kei na rua na (2FA, two- factor Authentications).
- Vakarautaka na vosanicuru kaukauwa me baleta na akaude vou se curu ni yawa tu kei na lawa balavu me baleta na vosanicuru vakayagataki, me vaka na sega ni veiwasei, vakayagataka e dua na manidia ni vosanicuru ka kua ni vakayagataka na vosanicuru me sivia e dua na akaude.
- Vakasamataka mada ke sa taqomaki ka/se yalomatua me rawa ni ra vakayagataka na tamata cakacaka na nodra komupiuta kei na misini veikauyaki me baleta na inaki ni cakacaka (‘kauta mai na nomu misini lalai’)
- Kevaka era gadreva na tamata cakacaka na nomu ilawalawa vakacakacaka, faile kei na meli livaliva, vakarautaka vei ira e dua na ilawalawa ni mareqeti ni tamata yadua (VPN). Taumada, wilika na railesu me baleta na VPN ni veitaqomaki. Na VPNs sa tu rawa me taqomaka.
- Vakamatatataka na bibi ni kena taqomaki na misini ni kabani kena yaco me yali, butakoci se veivakacacani. Vakadeitaka ni ra na rawa ni lokataki sobu mai na kena yali se butakoci. Na veiyaya eso me ra kua ka ni iyaya ni veivakamavoataki, vei ira na nodra lewe ni matavuvale kei na vulagi ki na dua na vuvale.
- ira na tamata cakacaka me ra vakadeitaka ni sa taqomaki tu na nodra broadband routers me ra kakua ni curu vakatawadodonu ka vakalatilati, ia kevaka era sa tu ena veika sa yaco tiko, kakua ni vakayagataka na Wi-Fi hotspots na kena maroroi na veika kece e gadrevi.
- Kevaka e taqomaki na veivosaki ena cakacaka, raica me ra kakua ni vakatudaliga kina vosa era sa tu rawa ena nodra itikotiko.
- Maroroya na nomu jeke kei na nomu ivakarau, okati kina na basuki ni itukutuku, ka na rawa ni yaco vakalevu cake ena ituvaki oqo. Ena rawa talega ni yaga mo vakaraitaka kina nomu inisua ni AOCDS ni ra cakacaka tiko e vale na vakailesilesi.