Na imeli sega ni kerei & Imeli lawakitaki

E okati kina na veika oqo:

iMeli sega ni gadrevi (Spam) (se imeli sega)

Na iwiliwili levu ni imeli e dau vakau ena veisiga e imeli rerevaki ka sega ni gadrevi. Kena ivakaraitaki e okati kina na:

• Kacivaki, me ivakaraitaki ena initaneti na wainimate, iyaloyalo vakasisila, veigadivi, veimau ilavo.
• Me vutuniyau kei na cakacaka mai e vale.
• Na ivakasala qaqarauni lasutaki ni virasi
• Na lasutaki ni kerekere kina tabana ni veivukei raraba.
• Na imeli ni veisemati vakasinucodo ka vakauqeti iko mo toso ki liu ki na veitaratara tale eso (e vakavuqa ni dau kauta mai na ‘kalougata vinaka’).

Na nodra taura na nomu imeli na dau vakau imeli sega ni gadrevi.

• Vakayagataka na parokaramu cakacaka vakataki koya me vakavurea na itikotiko.
• Veirawai ira na tamata mera vakacuruma na veika matailalai ena mataveilawa vakailawaki.
• Voroka na mataveilawa dodonu me kumuni kina na veika matailalai ni vakayagataka.
• Tauri mai ni imeli mai vei ira na dau lawakitaki imeli tale eso.
• Sureti ira na tamata mera kiliki ena mataveilawa ni vakailawaki ka kaya ni dauveiqaravi ni bokoci ni lawakicataki ni imeli.
• Mai na yaca/itikotiko ena cc ni laini, se ena yago ni imeli ka se bera ni bokoci ko ira na vakaitavi e liu.
• Na cakacaka sara ga ni saumi ni dua na imeli sega ni gadrevi (spam) sa vakadeitaka na vei ira na dau vakacaca ni sa tiko na nomu itikotiko ni imeli.

Na ivakarau ni kena kilai na imeli sega ni gadrevi (spam)

Na imeli sega ni gadrevi e rawa ni vakaraitaka eso na ivakatakilakila ni veivakasalataki oqo:

• O sega ni kila na vakauta.
• E tiko kina na leqa ni tuva vosa (me kena ivakaraitaki ‘p0rn’ ena dua na saiva) ka caka ki na me vakalialia itatarovi ni imeli sega ni gadrevi.
• Cakava e dua na isolisoli rui vinaka ka vaka me sega tale ni dina.
• E sega ni veidonui na laini ni ulutaga kei na lewena.
• E tiko kina e dua na tikini siga ni isolisoli e yalani na kena gauna (me vakataka na “volivoli ena gauna oqo ka rawata na 50%”).
• E tiko kina e dua na kerekere ki liu vei ira eso na tamata, ka rawa ni solia na ilavo me caka kina.
• E tiko kina e dua na ivakasala ni virasi.
• E tiko kina na itukutuku kabi ena imeli, ka rawa ni okati kina na .exe file.

Na Dredre Namaki

• E rawa ni tiko kina na virasi kei na spyware.
• E rawa ni gaunisala ilawaki ena initaneti, me vaka na phishing.
• Na imeli tawa gadrevi ka tiko kina na iyaloyalo veivakacacani.
• Na filitataki kei na bokoci ni ivola ka kania tu ga na gauna.
• E kania na vanua ena nomu inbox.

iMeli veilawakitaki

Era dau yaco na veilawakitaki ena dua na imeli sega ni kerei (spam) (ia mo nanuma tiko, era sega ni spam kece na imeli era tu kina na veilawakitaki). Sa tuvanaki tu na veilawakitaki me lawakitaki iko ki na vakatakilai ni itukutuku ka na vagolei iko yani me lasutaki iko se butakoca na nomu ivakatakilakila.

Na ivakaraitaki ni veilawakitaki imeli e okati kina na:

• iMeli ni soli veika vakailavo, na veika vakayago se vakasama, ka sa semati tiko ki na veimataqali lawaki.
• Oqo e oka kina na imeli me kaya tiko ni lako mai na ‘ivurevure nuitaki’ me vaka na nomu baqe, vale ni volavola ni ivakacavacava se dua tale na vanua e tiko kina e dua na nomu akaude ena nitaneti (se sega). Era kerei kemuni mo ni kiliki ena dua na isema ka qai vakatakila na itukutuku ni tamata yadua.

Phishing imeli

Na Phishing e dua na scam ka cakava na dau basu lawa ka tiko kina na imeli vei ira e udolu vakaudolu na tamata. Na imeli oqo e vakaraitaka tiko ni lako mai na baqe, ilawalawa ni kadi ni dinau, ena initaneti sitoa kei na vakaraitaki ka vakakina ko ira na isoqosoqo nuitaki. Era dau tovolea me ra lawakitaki iko ki na vanua, me ivakaraitaki ni kena vakavoui na nomu vosanicuru me levei kina na rube toka ni nomu akaude. Na isema tu ena imeli e lako ki na dua na mataveilawa ka na rairai vaka sara ga na ka dina ia e dua dina na vakamatavulo e caka me lawakitaki ira na vakaleqai tu me ra vakacuruma na nodra itukutuku vakatamata yadua.

• Na imeli vakaikoya e rawa talega ni laurai me vaka e lako mai na dua na ivurevure dina. Na vakamatavulo imeli ena so na gauna e dau vakaraitaka eso na ivakarau ni bula oqo, ia na dau lawaki e vuku cake ka vakayagataka na veika vakalivaliva vou, ena sega beka ni dua vei ira na imeli oqo. E rawa sara mada ga ni ra tiko kina na yacamu kei na itikotiko.
  • Na itikotiko ni imeli vakauti e rawa ni duidui mai na itikotiko ni mataveilawa ni isoqosoqo.
  • iMeli e rawa ni vakau mai na dua na itikotiko duidui se dua na itikotiko webmail galala.
  • Na imeli ena sega beka ni vakayagataka na yacamuni dodonu, ia e dua na veikidavaki sega ni vaka na “kasitama.”
  • Nomuni rawa ni vakusakusa; me kena ivakaraitaki na veivakarerei ka vakavo kevaka o cakava vakatotolo ni rawa ni sogo na nomu akaude.
  • Na isema ni mataveilawa kilai levu. Oqo e rawa ni veisautaki se tautauvata kei na itikotiko dodonu, ia na duidui ni itovo ni bula e kena ibalebale e dua tale na mataveilawa.
  • Na kerekere me baleta na itukutuku vakatamata yadua me vaka na yaca vakayagataki, vosanicuru se itukutuku ni baqe.
  • A sega ni namaka e dua na imeli mai na isoqosoqo ka rairai ni vakauta mai.
  • Na itukutuku taucoko ni imeli e rawa ni tiko ena loma ni dua na iyaloyalo ka sega ni ituvatuva ni itukutuku tudei. Na iyaloyalo e tiko kina e dua na isema ki na dua na vanua ni veidabui (bogus).

Vakayagataka na imeli ka taqomaki vakavinaka

• Kakua ni dolava na imeli o siqema me veilawakitaki.
• Kakua ni imeli ni ko siqema tiko na veilawakitaki.
• Kakua ni dola e dua na itukutuku kabi mai na ivurevure tawakilai.
• Kevaka ena vakatitiqa, veitaratara kei na tamata se isoqosoqo na imeli a vakau mai kina … taqomaki e vinaka cake mai na rarawa.
• Kakua ni kiliki ena dua na isema ena imeli mai na ivurevure tawakilai. Ia, mo biuta na nomu idusi mausi (mouse) ena isema me vakatakilai na kena icavacava dina, vakaraitaki ena yasa imawi e ra ni nomu sikirini. Qarauna kevaka e duidui na ka oqo mai na veika e vakaraitaki tiko ena vosa ni isema mai na imeli.
• Kakua ni sauma na imeli mai na ivurevure tawakilai.
• Kakua ni cakava na volivoli se na isolisoli ni loloma cecere ena saumi ni imeli spam.
• Kakua ni kiliki ena ‘kauta tani’ se sauma na imeli tawataga.
• Raica na imeli sega ni gadrevi ena veigauna kece e dau yaco kina e dua na imeli dodonu ena vakacalaka.
• Ni sa vakau na imeli vei ira eso tale, vola na nodra itikotiko ena ‘BCC’ (ilavelave ni mataboko) ka sega ni tiko ena loma ni bai ‘ki na’. Ena sala oqo, e sega ni dua e ciqoma ena raica na yacadra na kena vo, kevaka era lutu na nodra itikotiko ki na liga cala ena sega ni dua na gauna vei iko se dua tale me ciqoma kina na phishing se spam imeli.
• Sa vakakina, bokoca talega na nodra itikotiko kece na ilawalawa era a tu e liu ena wa ni imeli, ni bera na kena tosoi se saumi na veitalanoa.
• Kevaka o lomalomaruataka tiko e dua na imeli, e rawa ni o raica kevaka e tiko ena dua na lisi ni kilai ni spam kei na scam imeli ni so na tataqomaki ena initaneti dauveivoli eso me vaka na McAfee kei na Symantec era sa vakaraitaki tiko ena nodra mataveilawa.
• E vuqa na Microsoft kei na tabana ni imeli tale eso e lako vata mai kei na filitataki ni spam me kena ivakarau tudei. Vakadeitaka ni sa dolavi tiko na nomu.
• E vuqa na spam kei na imeli itatarovi e rawa ni soli me vakatarai kina na imeli me ciqomi mai na ivurevure nuitaki, ka sogota na kena mai na ivurevure sega ni vinaka.
• Ni ko digitaka e dua na akaude webmail me vaka na gmail, Hotmail kei na Yahoo! ena meli, vakadeitaka ni ko digitaka e dua ka okati kina na spam filitataki vakayagataki ka dola tiko ena gauna kece sara.
• E vuqa na pakete ni itataqomaki ena initaneti okati kina na tarovi ni spam. Vakadeitaka ni nomu ka sa vakavoutaki dola tiko.