E dua na ivakatagedegede ni vakadikevi kei na lewai (parokaramu ni itubutubu) – me salavata na vuli kei na veidusimaki ena gauna taucoko ni nodra bula ni gone – ena vakaraitaka vei ira na luvemu ni ko qarauna ka vakaraica sara me vakabalavu ka taqomaki na nodra bula vakalivaliva kei na nodra marau.
Ena kila vakavinaka cake beka o luvemu na nona sala e na cyberspace mai vei iko: cakava me tiko me nomu bisinisi me laurai kina e levu cake na ka me baleta na mataqali gagadre ena initaneti era gadreva na luvedra na luvemu me ra yabaki vata (ka sega ni vakaraica na kedra itukutuku eso tale). Kerei ira me ra vakaraitaka vei iko na ivakarau me ra cakava kina ena initaneti na veika eso. Yaco me kila vinaka na veika vaka komupiuta (tech savvy) … e vakasakiti ka lasa. O ira na luvemu era na sega ni kauwaitaki iko me vaka e dua na geek, ena kena dina ga ni ra na rokova na dina ni ko sa taura na sasaga mo ‘toboka’ vata kei ira. Na vakadidike e vuravura raraba mai vei Norton, e vakaraitaka ni ra vinakata na gone me ra kila eso tale na ka me baleta na initaneti, ka ra sa tu vakarau talega me ra vosa vei ira na nodra itubutubu.
Vanua me tekivu kina
Na loma tarotaro kei na gagadre me vakalevutaki na bula vakataki koya sa dua na ka era tautauvata kina na gone kece sara. Vakatikori mai na veika oqo, era duidui kece, era bulia mai na dakuna, wavokita kei na vuqa tale na veivakayarayarataki tale eso. O koya gona, keimami nanuma ni sala vinaka duadua e rawa ni keimami vakasalataki kemuni kina ena nomuni veivuke me ra taqomaki tiko kina na luvemuni ena initaneti me ra cakava me vakacaca na nodra yabaki, ena gauna kece era sega ni guilecava ni sega ni dua e kila vakavinaka cake na luvemu mai vei iko.
Tekivu ena so na vakasama raraba:
- Dusimaka na nomu matavuvale ena vuravura vakalivaliva ena sala vata ga o cakava ena bula ni veisiga – okati kina na nomu sega ni rerevaka na tuva na iyalayala kei na lawa me baleti ira na luvemu mai na dua na yabaki ni bula gone. Oqo eso na taro e rawa ni o tarogi ira kina ena itekivu, ka qai susugi ira tale ka vakaturi ira cake mai ena nodra sa qase cake ka tara cake na veika e baleti ira kei na itavi qaravi vovodea. Vakayagataka me dua na ivakarau ni veivosaki:
- Na cava era cakava tiko na nomu itokani ena initaneti?
- Na cava soti na mataveilawa vou ka vinaka duadua kei na apps?
- E rawa beka ni o vakaraitaka vei au na kena ko taleitaka?
- O kila beka na cyberbullying, ka o sa bau sotava beka ena sala cava ga? Se dua beka na nomu itokani?
- E dua beka na ka o sa raica ena initaneti o a vakila na matalia, rarawa se sega ni logaloga vinaka?
- Tovolea mada eso na veika vakalivaliva e dau taleitaka na luvemu me baleti iko. E rawa ni o kerei ira me ra vukei iko ena nomu tuvai ena iVolamata (kevaka e sega ni tiko e dua na nomu tabana), se qito vata ena tabana ni qito.
- Veivosakitaka vata kei ira na nomu itokani, matavuvale kei ira tale eso na itubutubu na sala era a vukei ira kina na luvedra me ra toro cake ka taqomaki tiko ena nodra vuravura vakalivaliva. O na rawa beka ni veisautaka eso na vakasama taleitaki ka vukei ira talega.
- Vakadeitaka ni o kila na ivakarau ni kena vakayagataki na nodra bula na itubutubu ena komupiuta, talevoni veikauyaki kei na misini lalai ni qito, na veika me caka ena vanua ni veikilai raraba, kei na digidigi ni veitaqomaki ena Google kei na tabana ni vakasaqaqara tale eso.
- Vakaraica na parokaramu ni komupiuta e rawa ni o volia se lavetaka mo taqomaki ira kina na gone ena initaneti, me kena ivakaraitaki na Norton matavuvale, ka vukea na nomu yadrava na itavi qaravi ni mataveilawa kei na tarovi ira na gone mai na nodra tovolea me ra bokoca na veisiko mai na nodra itukutuku makawa.
- Sa I koya o ya, tovolea mo kakua ga ni vakararavi ena veika vakalivaliva me vakaraici ira na luvemu ena initaneti. Vakayagataka me vukei iko mo tuva na iyalayala.
- Ni ra sa tubu cake na luvemu, raica me ra kila na ‘yavu ni veitaqomaki taumada’ ena initaneti me vaka na kena sega ni kilikitaki na isema ena imeli se itukutuku totolo, na vosanicuru vinaka ka sega ni vuki tani mai na parokaramu ni antivirus kei na icurucuru lalagabuka (firewall
- Veivosaki vakawasoma kei na luvemu me baleta na nodra bula kei na nomuni bula ena initaneti. Vakaraitaka vei ira ni ko sa kila vinaka na kena sa rui bibi vei ira na veika vakalivaliva ka veitalanoataka na kena yaga kece sara, ia kakua ni loma leqataka na veika me vakataka na vakaitavi ena komupiuta, na veibiliraki kei na iyaloyalo vakasisila.
- Ena so na gauna, vakakina ni da itubutubu e dodonu meda kalawa lesu ka nanuma tiko na nodra sa vakacava tiko na gone kei na ka e ‘dodonu’ vei ira na tamata ena nodra yabaki ni bula.