Taba gone & lawakitaki ni vakacaca komupiuta

Na veika rerevaki ka tarai ira na itabagone ena nodra vakayagataka tiko na komupiuta, tebeleti ena nodra rumu ni moce vakabalavu ka via tikoga kina ena gauna kece sara ka sa vakaivolataki vakavinaka ka okati kina na bula vakayago kei na leqa ni veimaliwai. Ia, e dua vei ira na ka bibi duadua sai koya na kena voroki na lawa ena initaneti ena nodra vakayagataka na nodra kila na lavelavetaki me ra tara cake kina na vakacacani ni parokaramu ni komupiuta se me ra vakaitavi ena basuki kei na vakacacani ni initaneti tale eso -ena vukudra se vakailawalawa kei ira na basu lawa. E dua na iwiliwili levu ni itukutuku ni basu lawa, na voroki ni initaneti me butakoci na ilavo kei na DDoS (Distributed Denial of Service) ka ra valuti kina na ilawalawa lalai, TLW kei na tamata yadua ka taketetaki me ra vakaitavi kina na itabagone kei ira era tekivu ena ruasagavulu na nodra yabaki.

Ko cei era leqataki duadua?

Ko ira na itabagone era na rawa ni vakaitavi ena vakacacani ni komupiuta ena basu lawa sa na rawa ni ra okati vakatitobu na veika ni mataveilawa kei na initaneti.
Oqo e dau tekivu mai ena dua na gagadre ni qito, ka rawa ni ra sikovi na mataveilawa kei na veitabana ka wasea na qito ni komupiuta ena ba vuni. Na ituvaki oqo e rawa ni dua na vanua ni bucini cake ni vakacacani ni komupiuta ena lavetaki kei na vakacaca initaneti tale eso e cala vakalawa.
Era na sega beka ni veibolei mai koronivuli, tabana ni vuli torocake se univesiti na ituvatuva ni vulici ni mataveilawa kei na initaneti.
Ena so na gauna (ia e sega ni dua na kena ibalebale na veika kece) era sa kunei vei ira na ivakarau ni leqa ni vakasama se Syndrome nei Asperger. Na vakadidike ni UK National (NCA) e vakatura ni ko ira na tamata se qai yabaki 12 e rawa ni ra vakaleqai ena kena vakayacori na lawakica ena mataveilawa. Eso na tamusuka na isau ni veika vakailavo, ia vei ira tale eso na inaki me ra vakacavara e dua na ibolebole, rawata e dua na Yalo ni rawaka kei na qaqa ni dua na ‘ivakatakilakila ni vakarokoroko’ ena loma ni nodra ilawalawa ni icaba. E vuqa vei na vakaitavi era sega soti ni kila na bibi ni lawa, ka so era sega sara ga ni kila na nodra ivalavala e matataka na vakacaca vakalawa.
Ni ko itubutubu se dauveimaroroi, ko na sega tiko ni siqema e dua na cakacaka ni basu lawa kevaka e dua na tamata gone ena nomu matavuvale e tiko ena dua na gauna balavu ena initaneti, ko na nanuma beka ni ra sa taqomaki tiko ni ra ‘taqomaki e lomanivale’.

Kena isau e rawa

E dua na veisiko mai vei ira na vakailesilesi ni tabana ni lawa era lako mai ena ivakasala ni rawa ni vesuka, totogi kei na/se curu vakavesu.
E dua na lewa vakalawa ka tarova na vakayagataki ni Initaneti.
E dua na ivola tukutuku ka rawa ni tara na vuli kei na cakacaka.

Mataqali vakacaca komupiuta cala vakalawa

1. Na cala ni vakacaca komupiuta -vakararavi (se ‘savasava’ cybercrimes) sai ira era rawa ni vakayacori ena vakayagataki ni komupiuta, veitaratara ni komupiuta se so tale na sala ni veitaratara ena (ICT). Na ivakaraitaki ni dua na cala ni vakacaca komupiuta ena rawa ni liutaka e dua kina solibula ni veiqaravi, ka caka me waluvu e dua na mataveilawa ka me tarova na kena cicivaki tiko.

2.Na cala ni vakacaca komupiuta e rawa ni vakalevutaki ena kena ivakarau me yacova na kena vakayagataki na komupiuta kei na Initaneti. Na ivakaraitaki eso ena initaneti lawakicataki kei na sausaumi veilawakitaki.

Kevaka e tiko e dua na nomu kauwai

Kevaka ko kauwai ni luvemu se dua tale na tamata gone ko kila ni sa cakava tiko na digidigi vakayagataki ni komupiuta cala, e dodonu mo veitaratara kei ira na ovisa.

Cakacaka ena vakayagataki ni veilavetaki kei na kila vakacakacaka tale eso ni komupiuta

E vuqa tu na madigi vei ira na itabagone me ra vukica na nodra veilavetaki kei na taledi ni komupiuta tale eso me ra vakacegui kina ka ciqomi vakailavo na nodra cakacaka. Na kila ka ni vakacaca komupiuta e vuravura raraba lailai ka sa yaco ena dua na iwiliwili levu ni madigi vakaoqo ena qito, na itukutuku raraba kei na so tale na ilawalawa vakavuniwai, kei na matanitu kei na tabana ni lawa.

Yalovinaka raica na isema oqo ni veidusimaki:

IMMERSIVE LABS

Galala (me baleti ira na gonevuli) – mareqeti ni barausa ni Initaneti me baleta na veika kece www.immersivelabs.com

CYBRARY

Na veituberi Cybersecurity ena initaneti e drau na kena digidigi http://www.cybrary.it

KHAN ACADEMY

Vidio ni initaneti, cakacakataki, parokaramu ena cybersecurity www.khanacademy.org

Vidio

Sarava na vidio ni UK NCA ena nodra vukei na itabagone me ra cakava na digidigi dodonu ena vakayagataki komupiuta.