Na Dredre Namaki
Ko na ciqoma e dua na itukutuku lawakicataki ka kaya ni lako mai ena dua na isoqosoqo nuitaki se dua na tamata yadua e ka vakalecalecataki mai vua na dau butako, okati kina na veika oqo:
- Nomu baqe, tukuna vei iko ni tiko e dua na ‘leqa ena nomu akaude’ me vaka na itavi qaravi vagauna se lailai ni ilavo.
- Dua na dau volivolitaki ka soli ‘vouchers’ se ‘kadi ni vakavinavinaka’ (gift card).
- E dua na ni kabani levu ni veika vakalivaliva (technology) me vakataka na Google se Apple, ka tukuna ni ko ‘gadreva mo vakavoutaka e dua na akaude’.
- E dua na i oloolo ni kabani, vakaraitaka vei iko ni ko gadreva mo ‘vakadeitaka ni ko vinakata e dua na i oloolo me na kau yani’.
- Ko ira na vakaitutu ena ivakacavacava, ka tukuna vei iko ni tiko edua ‘nomu saumi lesu’ (refund).
Na lisi oqo e sega ni ko koya kece.
Na itukutuku vakacurumi lawakica (smishing) kece e tiko ena kena tautauvata:
- Era dusimaki iko mo lako ki na dua na mataveilawa se cakava e dua na qiri ki na dua na naba e tukuni tiko.
- Era dau qito ena nomu yalo vinaka ni tamata kei na gagadre, me vaka na veivakabauti, na tataqomaki, rerevaka na yali ni ilavo, rawata e dua na ka soli wale, na cikecike me kunei kina e dua na veikerekerei se gagadre me kunei na loloma se na veika me rogo kina/ituvaki.
- Era dau caka mevaka e vinakati totolo na nomu kauwai kina mo levea e dua na leqa se na nomu rawata e dua na isolisoli.
Na mataveilawa ko sikova ena (smishing) itukutuku vakacurumi lawakica e dau kerei kina na veika matailalai se na inaki ni nomu misini lalai ni initaneti me tiko vata kei na malware. Na qiri ena talevoni ko cakava ena kena isau e rawa ni yaco mai ena veika taqomaki ni kena kerei, se mo dua na naba ni iloloma vakatikitikitaki ka na qai yaco mai ena isau e levu ka sivia sara ka vakuri ki na nomu bili ni talevoni.
Na sala me levei kina na coko ena smishing
- Kakua ni caliditaka na isema ni itukutuku e vakacurumi mai vakavo ke ko sa 100% na nomu vakadeitaka ni ra sa ka dina ka inaki vinaka.
- Taura na gauna mo vakasamataka na nomu cakacaka ni bera nomu sauma na itukutuku e vakacurumi mai.
- Tarogi iko kevaka okoya e vakauta mai, e nakinaki dina, ena veitaratara mai ena sala oqo ni itukutuku vakacurumi.
- Mo kila na veivakarerei ni veika vakailavo se solia e dua na ka e rui vinaka sara me dina, mevaka na kena itukutuku.
- Kevaka ko vakatitiqa, qirita na naba dodonu ni isoqosoqo se tamata yadua e tukuna tiko ena itukutuku me vakau kina, me laurai kina na kena dina.
- Nanuma tiko kevaka sara mada ga e vakau mai na itukutuku vakacurumi mai vua e dua ko nuitaka, e rairai na kena naba e sa curumi vakalawakica se lawakitaki.
- Kakua ni sauma vakailoa na itukutuku vakacurumi. Ni vakayacori vakakina, na nomu itukutuku matailalai ena vakuri ki na dua na ‘ lisi suckers’ ka ko na sega ni soqona rawa na itukutuku vata ga.
- Veitaratara ki na nomu kabani ni talevoni veikauyaki ka taura kina na gauna totolo mo sogota na naba kara kilai levu ni spam – okati kina na scam texts – ena nodra veitaratara mai ena itukutuku vakacurumi.
Kevaka ko vakayalia na ilavo ena vuku ni dua na itukutuku vakacurumi lawakicataki (smishing), se ena dua tale na itavi qaravi lawakica.
Ripotetaka vei ira na ovisa.