Taqomaki ni loloma vakailavo

Na ivakasala oqo e vakarautaki me salavata kei na iVakailesilesi ni Mata ni Peritania mai Niusiladi me vukei iko mo cakava na digidigi e tukuni tiko.

Na cava mo levea

• Sauma nai lavo levu ni vakauti na iloloma vakailavo. Yalovinaka sikova www.sendmoneypacific.org matailalai ni itukutuku kei na ivakasala, raica e ra ena ‘taqomaki ni loloma vakailavo’.
• Na kena dredre na vanua /nuitaki vei ira na dauveqaravi ena nodra itikotiko na nomu matavuvale, me soli kina na ilavo o sa vakauta.
• iLawaki:
  • Ni lawakicataki mai na imeli, itukutuku vakacurumi, DM (itukutuku vakadodonu), itukutuku raraba se tamata yadua, mai na dua na dau lawaki ka vakalecaleca tiko me vaka e dua na dau vakau ilavo.
  • Sega ni kila ni vakatara e dua na dau lawaki me rawata ka dolava kina na nomu akaude ni baqe se na veiqaravi ena initaneti, me rawa ni butakoca na nomu ilavo ena nomu vakasuka na ilavo se cakava na sausaumi o sega ni vakadonuya.
• Na kena lawakitaki ni vakaitavi ena cakacaka ni basu lawa (me vaka na ilavo vakauti butako).

Taqomaki ni loloma vakailavo

• E dodonu mo dau vakayagataka e dua na vakau loloma vakailavo ka vakaivola se vakalaiseni. O ira na vakau ilavo ka sega ni vakaivola era sega ni dodonu vakalawa. Mai Niusiladi, me kena ivakaraitaki, e rawa ni o raica se dua na dau vakau ilavo e tiko ena Financial Service Provider Register ena https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz e dodonu talega me ra lewena e dua na authorised Dispute Resolution Scheme (DRS) kevaka e yaco e dua na leqa ena tabana ni vakau loloma vakailavo. Sa rawa mo raica na itukutuku oqo ena https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz/help-centre/dispute-resolution-schemes-drss/choosing-a-dispute-resolution-scheme
• O ira na dauniveiqaravi ni loloma vakailavo ena matanitu ni Pasifika era dodonu me vakaivola ka vakalaiseni ena vanua era cakacaka tiko kina; ia kevaka e dua ka sega ni vakaivola se sega ni vakalaiseni ka qai vakaitavi tiko ena vakau loloma vakailavo e sa basuka tiko na lawa ka na sega ni rawa ni vakacurumi na ilavo.
• E vinaka cake me vakayagataki ko ira na vakaivola ena veiqaravi ni vakau iloloma vakailavo mai na kena vakau na ilavo qaqa. Kevaka mo na vakauta na ilavo, ia, kakua ni vakayagataki ira kina na tamata yadua, ilawalawa se ‘dau vakauiyaya’ ko sega ni kila, ka tukuna me kauta lesu ki na nomu matavuvale se itokani ena nomu vanua. Vakadeitaka talega me dua na risiti ka raica vakavinaka na veika matailalai.
• E tiko e vica na ivurevure me vukei iko mo digitaka e dua na dau ni veiqaravi ni vakau loloma vakailavo. O sa na rairai rogoca beka se vakayagataka e dua vei ira na kabani ni vakau iloloma vakailavo kilai levu me vakataka na ‘Western Union’ se ‘Moneygram’, ia era tu tale eso na dau vakau iloloma vakailavo ena Pasifika, ka dua vei ira oqo ena rawa ni veisotari vinaka kei na veika o gadreva. Me vukei kemuni, sikova www.sendmoneypacific.org, e dua na mataveilawa ka vakarautaki ena nodra cakacaka vata na vanua ko Niusiladi kei Ositerelia ka nakiti me vakalailaitaki na isau ni vakau ni ‘Loloma Vakailavo ki na Pasifika’. Na mataveilawa oqo e vakatauvatani ira na duidui dau vakau iloloma vakailavo me vakaraitaka vei iko na duidui ni isau ni vakau iloloma vakailavo, na duidui ni veisau ni lavo, kei na mataqali veiqaravi ka veiganiti kei na nomu gagadre. Na mataveilawa talega e sauma e levu sara na taro me baleta na kena cakacaka vakau iloloma vakailavo, ka vukei iko mo cakava e dua na digidigi ena dau ni veiqaravi se na ivakarau ni veiqaravi.

Kakua ni guilecava mo tarogi ira na lewe ni matavuvale se itokani o koya ko na vakau ilavo tiko vua, na gaunisala vinaka, rawarawa duadua, ka taqomaki vinaka me ra ciqoma kina na ilavo. Oqo ena rawa ni vukei iko mo digitaka na dau ni vakau iloloma vakailavo mo vakayagataka. Sa rawa talega mo tarogi itaukei ni cakacaka me baleta na ivakasala, kevaka o vakabauta ni ra ka dina.

• Vulica mo kila na ivakatakilakila ni dua na kere iloloma vakailavo ilawaki se so tale na veilawaki mai vei ira na dau butako. E rawa ni o raica na sala era dau vakayagataka na dau lawaki mera lawakitaki iko ena nomu sikova ka maroroi iko/veimaliwai veilawakitaki. E rawa talega ni o kunea na itukutuku ena sala me levei kina na veilawakitaki vakailavo www.fma.govt.nz.
• Mo kakua ni vakauqeti ira na tamata me ra vakayagataka na nomu akaude ni baqe se loloma vakailavo, ka kakua ni solia na nomu kadi ni baqe se na nomu PIN/vosanicuru vua e dua tale. Na nomu kerei mo cakava oqo e rawa ni dua na sasaga mo vakayagataki iko ena ilavo vakauti vakailawaki – e dua na cala vakalawa bibi – se so tale na itavi ka cala vakalawa e qaravi
• E dodonu talega mo taqomaka na nomu dauniveiqaravi ni vakau iloloma vakailavo, veiqaravi ni baqe kei na so tale na akaude ni veiqaravi vakailavo ena nomu vakayagataka e dua na vosanicuru me duidui ena dui veiqaravi o ya. (Kevaka o vakayagataka na vosanicuru vata ga e sivia e dua na veiqaravi ka dua e voroka rawa, na daubutako ena rawa ni curuma taucoko na nomu akaude ena vosanicuru vata ga). Kakua ni wasea na veika matailalai ni nomu curu ki na dua tale na vosa vakaibalebale, ena imeli, text, DM se vakau ni itukutuku raraba. Na nomu dau ni vakau ilavo ena sega ni kerea na veika matailalai ni curu. Raica na noda ivakasala ena taqomaki ni buli kei na vakayagataki ni vosanicuru me maroroi iko/vosanicuru
• Ni ko vakarautaka e dua na vakau iloloma vakailavo kei na dua na veiqaravi ni vakau ilavo, o na kerei mo vakarautaka eso na itukutuku me vakadinadinataki kina na yacamu, tikini siga ni sucu kei na itikotiko. E gadrevi oqo me rawa kina vua na dauveqaravi ni vakau ilavo me muria na lawa ka taqomaka na vakau ilavo butako kina veivanua eso kei na veivuke me taqomaki kina na nomu iloloma vakailavo. Oqo e dau vakatokai me ‘kila na nomu kasitama’ se ‘KYC’.
• Dau vakamuria kevaka sa ciqomi na nomu iloloma vakailavo ena nomu veitaratara vakadodonu kei ira na nomu matavuvale/itokani, ka vakakina na raici ni vakasala e lesu mai ena dauveiqaravi ni vakau ilavo. Ni vakarautaki se veivosakitaki na iloloma vakailavo kei ira na matavuvale/itokani, vakayagataka e dua na tabana ni lavetaki tukutuku vakacurumi mevaka na WhatsApp ka me vakadeitaka ena dua na qiri ena talevoni. Kakua ni cavuta na naba ni akaude se vosanicuru ena Messaging apps, imeli se DMs.
• Kevaka ko tiko ena dua na Yatu Yanuyanu ena Pasifika ka ciqoma na ilavo mai vua e dua na lewe ni matavuvale mai Ositerelia, Niusiladi se ena veivanua tale eso, e dodonu mo na raica ni ko koya ko tauri lavo mai kina e vakalaiseni ena nomu vanua me vakarautaka na veiqaravi oqo. E dodonu talega mo kerea na nomu lewe ni matavuvale mai Niusiladi se Ositerelia me vakadeitaka ni sa vakacurumi tiko mai na iloloma vakailavo ena dua na dau vakau ilavo ka vakalaiseni me vakau ilavo.
• Kevaka o sa yaco mo coko kina ilawaki se butako, ripotetaka sara vakatotolo vei ira na ovisa. Kevaka e yaco na ilawaki se butako ena vuku ni sausaumi mai na nomu akaude ni baqe, ripotetaka ki na baqe ena gauna vata ga e rawa ni ra muduka kina na toso ni ilavo ka sasagataka na dau vakacaca.

Eso tale na ivakasala me vukei iko mo taqomaki ena vakau ni loloma vakailavo ena initaneti

• Kevaka o sa nanuma tiko mo cakava na loloma vakailavo ena nomu rawa ni vakayagataka e dua na app veikauyaki, vakadeitaka mo vakayagataka e dua ka tauri ena download mai na sitoa ni app ni nomu misini: Apple’s App Store, Google play se Microsoft store. Na apps mai na ivurevure sega ni ka dina e rawa ni yaco ena ilawaki se ivakatakilakila butakoci. Raica mo raica na nodra railesuva na kena era vakayagataka tale eso.
• Ni ko vakayagataka na nomu akaude ena iloloma vakailavo se ko ira na dausoli dinau vakailavo, vakarautaka na vosanicuru kaukauwa o sega ni dau vakayagataka me baleta na akaude tale eso (me kua na rawarawa mai na dua na itukutuku kabasu). Mo maroroya vakavinaka tiko na nomu vosanicuru ka kakua ni vakauqeti mo vakayagataka vakavo kevaka e dolava ki na dua na veiqaravi o kila ni rawa ni dina. Keitou vakatura mo vakayagataka e dua na manidia ni dina ni maroroi vosanicuru ena initaneti me vukei iko mo maroroya ka nanuma tiko na nomu vosanicuru, ka kakua ni volai ira. Me baleta na itukutuku ni kena buli ka taqomaki na nomu vosanicuru, sikova na protecting -yourself/passwords.
• Vakayagataka e dua na veiqaravi ni rua na vakadinadina (two-factor-application) (na vanua o gadreva mo vakacuruma kina e dua na PIN ena itukutuku se imeli) ni bera ni o rawata na curu kina nomu akaude. E na taqomaki vakalevu cake ena sala o ya.
• Ena kena gauna donu, mo dau vakavouya na ivakarau ni veiqaravi, parokaramu ni komupiuta kei na apps ena komupiuta kei na misini veikauyaki. E vakakina na kena vakatorocaketaki na nomu kila vakacakacaka, na vakavoui ni veitaqomaki e tiko kina na vakavinakataki ni itataqomaki me vukea na kena taqomaki na nomu vakayagataki ilavo. E rawa ni o dau vakarautaka na ivakarau ni veiqaravi, parokaramu ni komupiuta kei na apps me vakavoui kina vakataki koya me rawarawa kina na nomu cakacaka.
• Me dau tikoga na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti se app (e kilai me vaka na ‘antivirus’) vakavodoki veikomupiuta dau dola tu ga. Oqo e baleta na komupiuta, tebeleti cicivaki kei na vatu – oka kina na misini lalai ni Apple.
• Kakua ni dolava se kiliki ena isema ena imeli, na duru se DMs (itukutuku vakadodonu) – se dolava na imeli kabi – ena kisi era mua ki na dua na mataveilawa ni vakavure ilavo se vakavuna mo lavetaka na malware. E rawa ruarua ni yaco ena ilawaki se ivakatakilakila butakoci, se rau yaco ruarua ena dua na gauna.
• Kevaka o gade voli tiko, kakua ni vakayagataka na Wi-Fi hotspots ena vale ni kana, na vanua ni gunu bia, Otela kei na veivanua raraba tale eso me baleta na iloloma vakailavo kei na so tale na sausaumi se vakayagataki ilavo. Oqo e baleta ni sega ni dau taqomaki tu na ‘hotspot’, ka rawa talega me vakamatavulo tu eso hotspot nodra na dau lawaki. Sa rawa mo raica eso tale na itukutuku ena Wi-Fi hotspots ena smartphones-tablets/wireless-network-hotspots.