Taqomaki ni vakayagataki ni Initaneti

Ia, e tiko e vica na leqa e salavata kei na initaneti. Na ka oqo e yaco mai na veisiko ni malicious mataveilawa se lawakitaki ni vakatakilai ni itukutuku ni tamata yadua.

Na Dredre Namaki

Na dredre ni veisiko malicious, lewai se mataveilawa sega ni veiganiti e okati kina na:

• Virasi kei na spyware (kilai levu ni malware).
• Phishing, e caka me rawati kina na kemu itukutuku kei na/se veika vakailavo ka rawa ni butakoca na kemu ivakatakilakila.
• iLawaki, mai na vakamatavulo volivoli, veiqaravi, loloma cecere, veigadivi, veikilai raraba, qito, veimau ilavo kei na mataveilawa tale eso.
• Na kalawaci ni dodonu ni lavelavetaki – na lavetaki kei na dodonu ni lavelavetaki, e taqomaki kina na parokaramu vakomupiuta, vidio, sere, itaba se ivola.
• Draki me baleta na lewena sega ni namaki.

Ni o vakayagataka na initaneti, na nomu barausa (me vakataka na Internet Explorer, Opera, Chrome, Safari se Firefox) e dua na itukutuku ni vanua o sa ‘lakova oti tiko kina ena kena itukutuku’.

Ni ko sa vakayagataka na initaneti, sa na laurai na mataveilawa o sikova ki na nomu veiqaravi ena initaneti, o koya ena vola na veika matailalai ni nomu initaneti me vaka na veika e gadrevi vakalawa.

Vakayagataka na Initaneti ena Tataqomaki

E rawarawa sara me clone e dua na mataveilawa dina ka sega ni dau taura e dua na gauna balavu vua na dau ni misini me rawata kina e dua na rai cecere, ia na vanua malicious.

Ni qarauna tiko na malicious, lewai se mataveilawa sega ni veiganiti:

• Vakayagataka na nomu vakila kei na vakasama.
• Raica me baleta na kena tiko e dua na itikotiko, naba ni talevoni kei na/se imeli – ka dau ivakatakilakila wasoma ni sa dina na mataveilawa. Kevaka o vakatitiqa, vakauta e dua na imeli se qiri me tauyavutaki kina na kena dina.
• Raica me dina na itikotiko ni mataveilawa ena nomu vakasaqara na sipeli matailalai, eso tale na vosa, na matanivola se naba se dua na yaca duidui mai na nomu namaka tiko na bisinisi me tiko kina.
• Tabaka na nomu idusi mausi ena dua na isema me vakatakilai kina na kena icavacava dina, vakaraitaki ena yasa imawi ni nomu barausa. Qarauna kevaka e duidui na ka oqo mai na veika e vakaraitaki tiko ena itukutuku ni isema mai na dua tale na mataveilawa se dua na imeli.
• Kevaka e sega ni dua na padlock ena katubaleka ni barausa se ‘https://’ ena itekivu ni vosa ni mataveilawa me vakaraitaka ni sa vakayagataki tiko e dua na isema taqomaki, kakua ni vakacuruma na itukutuku ni tamata yadua ena tabana.
• Na mataveilawa ka kerea e levu cake na itukutuku vakatamata mai na kena o na namaka tiko mo solia, me vaka na yaca vakayagataki, vosanicuru se so tale na itukutuku matailalai ni veitaqomaki ena kena taucoko, e rairai malicious.
• Kakua ni ‘pharming’ ena nomu raica na itikotiko ni nomu barausa ni ko sa yaco yani ena dua na mataveilawa mo vakadeitaka kina ni sa veidonui kei na itikotiko o taipataka. Oqo ena levea na kena itinitini ena dua na vanua vakamatavulo e dina ga ni o curuma na itikotiko me baleta na dodonu e dua – me kena ivakaraitaki ‘eebay’ ka sega ni ‘ebay’.
• Dau taura tu ga na ivakasala cecere ni bera ni ko vakatulewa. Na vanua e hype Investments kina na totolo se lesu tale mai– se ena kena wasei na veika duatani me vaka na waini makawa, whisky se iyau raraba – era sa dau vakavure ilawaki.
• Mo qarauna na mataveilawa ka na tokona na veidabui ka ra oka kina na vakacurumi ni so tale, ka ciqoma na ilavo me baleti ira na tamata se na sausaumi ilavo.
• Kevaka o lomalomaruataka tiko e dua na mataveilawa, kauta mai e dua na mataveilawa mo vakasaqara kina ke o rawa ni raica se sega ni vakailawaki.
• Mo qarauna na mataveilawa ka ra kacivaka tiko ena tarovi imeli mai vei ira na vulagi.

Mataveilawa Taqomaki

Ni bera ni ko vakacuruma na itukutuku vakaitaukei me vaka na vosanicuru se veika matailalai ena dua na mataveilawa, sa rawa mo vakadeitaka ni sa taqomaki tu na isema ena rua na sala:

• E dodonu me tiko e dua na ivakatakarakara padlock ena katubaleka ni barausa, na kena gauna o saga mo curu kina se volayaca. Raica me kakua ni padlock ena tabana vakaikoya … oqo ena rairai vakaraitaka e dua na vanua vakailawaki.
• Na itikotiko ni mataveilawa e dodonu me tekivu ena ‘https://’. Na tudei tu ‘s-secure’

Na kena e cake e vakaraitaka ni o ira na itaukei ni mataveilawa e tiko kina e dua na sitivikiti vakalivaliva ka sa soli mai ena ikatolu ni soqo, me vaka na VeriSign se Thawte, ka vakaraitaka ni itukutuku e vakau yani ena initaneti mai na mataveilawa sa lavetaki oqo ka taqomaki mai na takosovi ka butakoci ena ikatolu ni ilawalawa. Ena dua tale na kena itukutukuni, na nodra veitaratara vei iko kei koya na kena itaukei e sa taqomaki tu, ia e sega ni vakadeitaka ni sa isoqosoqo se dua na tamata o nanuma ni o sa veitaratara tiko kei na … e gadrevi mo ni raica vakavinaka na tabana ni mataveilawa mo ni vakadeitaka kina na dina..

Ni o vakayagataka na mataveilawa o sega ni kila, vaqara e dua na validation (se EV-SSL), ka vakaraitaka ni sa dau vakayacori vakavinaka na veivakadonui ki na mataveilawa. Na mataqali sitivikiti e vakayacori e rawa ni vakatau ena nomu kiliki ki na ivakatakarakara padlock ena loma ni barausa ka na tavoci e dua na ka e lewena na kena matailalai.

Me kilai talega ni ivakatakarakara padlock e sega ni vakaraitaka na bisinisi ni dauveibuli ni savasava se na IT veitaqomaki.

Cookies

Na Cookies era files ena nomu komupiuta, talevoni se tebeleti na mataveilawa e vakayagataki me maroroi kina na itukutuku me baleta na soqoni. E vuqa na gauna era sa sega ni vakavuleqa – vakayacora na cakacaka me vaka na kena maroroi tiko na nomu yaca vakayagataki me kakua kina ni o curu ki na dua na mataveilawa ena veigauna kece o sikova kina, ka maroroya na nomu itikotiko vakayagataki. Ia, eso era dau vakayagataki me ra vakadikeva na nomu itovo ni ra sarava me rawa ni ra taketetaka na kacivaki vei iko, se mai na dau basu lawa mo tara kina e dua na itukutuku ni nomu gagadre kei na itavi qaravi ena nomu rai me ilawaki.

• Vakarautaka na nomu barausa me vakasalataki iko ni sa vakacurumi e dua na cookies. Me kilai tiko ni so na tikina ena sega ni cakacaka kevaka o sogota taucoko na cookies.
• Eso na barausa ena rawa kina vei iko mo rawata ka tarova na cookies ena dua na vanua e rawa ni o vakatara kina ena veivanua o nuitaka.
• Vakayagataka e dua na parokaramu spyware ni meca ka vaqaqara me baleta na tracker cookies.
• Era tu talega na parokaramu cookies ni veiqaravi ka rawa ni bokoci na cookies makawa ka vukea na kena qaravi. Me ikuri ni nomu rawa ni vakayagataka na vanua ena so na barausa mo bokoca kina na cookies ka tawa gadrevi
• Vakayagataka e dua na ivakaraitaki ni imeli rawarawa ka sega ni HTML na imeli me rawa ni okati kina na files kei na cookies ena files ni imeli.
• Na mataveilawa ni UK e dodonu me rawata na nomu veivakadonui me rawati kina na cookies

Taqomaki Na Vakayagataki Ni Barausa

Na barausa ni Initaneti e rawa kina vei iko mo vakatulewataka na nomu vanua me vaka na kena e vakatarai ka vunitaka na mataveilawa digitaki, ka vunitaka na UPS kei na kena saravi ena veika vakaitaukei. Era na tukuna vei iko na barausa yadua mo cakava oqo ena vica na iwalewale duidui eso, keitou vakatura mo sikova na iwasewase ni itataqomaki kei na kena taqomaki ni nodra mataveilawa, se na veivuke ni barausa:

Internet Explorer

Opera

Chrome

Safari

Firefox

Eso na barausa e tu talega vei ira na kaukauwa me ra raica kina na mataveilawa vakavure ilavo ea sega ni caka.

Vakadeitaka ni o sa cicivaka tiko na mataqali barausa digitaki o sa digitaka ena tokona na nomu ivakarau ni veiqaravi. Raica talega mo lavetaka ka vakacuruma na kena vakavoutaki.

Sa ka bibi me da nanuma tiko na kena vagolei na vanua ni sarava vakaitaukei se bokoca na nomu itukutuku ni sarava ena tarova walega na tamata era vakayagataka tiko na nomu komupiuta mai na nomu raica na vanua o sikova. Na nomu veiqaravi ena initaneti ni dauveiqaravi ni idini, na lawa ni tabana kei na kena e rawa (kevaka e sarava tiko na cakacaka) na nomu itaukei ni cakacaka, ena rawa tikoga ni raica na vanua oa sikova se vosa bibi o vakasaqara tiko.

Dau nanuma mo sogota mai na dua na mataveilawa taqomaki ni ko sa vakacavara na nomu itavi, ni bera ni o sogota na barausa. Na itinitini ni barausa e sega ni sa vakatarai iko tu.

Vakadeitaka ni sa mana ka vakavoui na antivirus/antispyware ni parokaramu kei na icurucuru lalagabuka (firewall) ni bera ni ko lako ena initaneti

Na Cava Mo Na Cakava Kevaka O Sotava Na Vakalawa Ni iTukutuku

• Kevaka o lako mai ena lewe ni itukutuku o nanuma me vakalawa me vaka na gone e vakacacana tiko na iyaloyalo se dau basu lawa ramase na iyaya ni uabula, e dodonu mo ripotetaka oqo vei ira na IWF: iwf.org.uk.
• Kevaka o lako mai ena lewe ni itukutuku o nanuma ni vakalawa me vaka na racist se lewe ni terrorist, e dodonu mo ripotetaka oqo vei ira na ovisa.