Veimaliwai Veilawakitaki

Na veilawaitaki ena veimaliwai e rawa ni vakamatatataki ka veivakauqeti vakalevu, ena kena dau vakayacori mai vua e dua ko nuitaka se ena dua e dau vakatulewa. E dau cakavi me vakabauti vakalevu ena vakayagataki ni talanoa leleka ka kila tiko na dau lawakica baleti iko.

Na tamata yadua kei na bisinisi e rawa ruarua me ra vakaleqai ena veilawakitaki ni veimaliwai.

iVakaraitaki ni veimaliwai veilawakitaki

• Na nomu sauma e dua na imeli livaliva ka kaya tiko ni lako mai na nomu baqe se kadi ni dinau, dua na tabacakacaka ni matanitu, dua na isoqosoqo se dua na mataveilawa ko volia mai, ka tukuna vei iko ni ko gadreva mo muria e dua na isema mo raica kina eso na ivakamacala – dua na vosanicuru, PIN se so tale na itukutuku taqomaki. Oqo e kilai me ‘phishing’, na veivakauti kina dua na imeli livaliva lasutaki me rawa ni kilai na veika vakaitaukei.
• Vakarautaka na veika matailalai ki na dua na lawakica ka qirititaki iko me kaya ni lako mai na nomu baqe se kadi ni dinau, se mai vei ira na ovisa ka tukuna vei iko ni tiko e dua na leqa. Era kerei kemuni mo ni vakadeitaka na itukutuku maroroi me rawa ni wali kina na leqa koya. Oqo e kilai me ‘vishing’ na veilawakitaki ena talevoni. E rawa sara ga ni ra vakauta yani e dua na ‘dau vakau iyaya vakai koya’ me kumuna na kadi ni sausaumi se so tale na itukutuku mai vei iko, ka kilai me dau vakau iyaya vakailawaki.
  Ciqoma e dua na qiri mai na dua ka kaya me dua na itini dodonu ni veitokoni ena nomu komupiuta se parokaramu ni komupiuta, ka tukuna vei iko ni tiko e dua na nomu ilavelave vakamisini. Era rogorogo dina, mo solia vei ira na nomu itukutuku ni curu ka na rawa ni yaco ena ilawaki se butakoci ni ivakatakilakila. Vakatalega kina mo vakatarai ira me taura na nomu misini ni ra tiko yawa mai, ka yaco mai vei ira na virasi se spyware, na lawaki ni vakararai vuni me taura na veika vakaitaukei. Era kaya ni ra tamata mai na ‘veitokoni’ ni komupiuta ena nomu bisinisi ka dau kerea na nomu vosanicuru me rawa ni curu kina na ivakarau kei na itukutuku ni kabani.
• Na nomu taura cake ka cobara ena nomu komupiuta e dua na USB, kadi ni vakanananu, CD-ROMA/DVD-ROMA se so tale na iyaya ni mamaroroi ka sa vakarautaki tu me baleti iko mo kunea, se soli vei iko. Na iyaya oqo e tiko kina na malware, na lawakica – me kena ivakaraitaki na virasi se spyware, na lawaki ni vakararai vuni. Oqo e kilai me baiting.
• Ena nomu itikotiko se cakacaka, ko solia vakacalaka vua edua na dau lawaki me vakayagataka na nomu komupiuta, kato ni itukutuku se talevoni veikauyaki

Na sala me levei kina na bula veilawakitaki ni veimaliwai

• Kakua ni vakatakila na itukutuku ni tamata yadua se veika vakailavo okati kina na yaca vakayagataki, vosanicuru, PINs, se naba ni ID.
• Mo qarauna sara vakavinaka ni ko ira na tamata se isoqosoqo ka ko vakarautaka tiko na itukutuku ni kadi ni sausaumi e dina, ka sega ni vakatakila na vosanicuru. Mo nanuma tiko ni dua na baqe se dua tale na isoqosoqo dina ena sega ni tarogi iko ena nomu vosanicuru ena imeli livaliva se qiri.
• Kevaka ko ciqoma e dua na qiri ka kerei iko ena itukutuku maroroi, vakadeitaka ni dina tiko ena nomu kerea e dua na sipeli dodonu ni yacana na tamata oqori kei na dua na naba ni qiri lesu yani.
• Kevaka ko sa kerei tiko mai vua edua mo musuka laivi kina na qiri ka talevoni ki na nomu baqe, qirita na naba ena nomu itukutuku ni baqe se na itukutuku tale eso mai na nomu baqe – se ena daku ni nomu kadi – ka sega ni dua e solia vei iko na tamata ka qiriti iko mai , se na kena ko a kacivi mai kina.
• Kakua ni dolava na imeli livaliva ka vakabi tu mai kina eso na veika tawakilai
• Kakua ni caliditaka ena dua na isema ena imeli livaliva mai na ivurevure tawakilai. Ia, mo biuta na nomu idusi mausi ena isema me vakatakilai na kena icavacava dina, ka vakaraitaki ena yasa imawi e ra ni nomu sikirini. Qarauna kevaka e duidui na ka oqo mai na veika e vakaraitaki tiko ena vosa ni isema mai na imeli livaliva.
• Kakua ni vakabira na misini lalai ni mamaroroi se vakacurumi CD-ROMs/DVD-ROMs ki na nomu komupiuta kevaka ko sega ni kila vinaka tiko na ivurevure, se baleta ga ni ko loma tarotarotaka tiko na lewena.