Veiqaravi ni Baqe

Na Dredre Namaki

• E rawa ni o lawakicataki ena nomu phishing imeli se vishing na talevoni ki na dolavi ni nomu vosanicuru kei na veika matailalai tale eso.
• Na ivakatakilakila ni butakoci a vakavuna na virasi se spyware, ka solia na dau butako ki na nomu akaude ni baqe kei na itukutuku ni tamata yadua era maroroi tu ena nomu komupiuta.
• Malware ena nomu komupiuta ka vakauta na itukutuku ki na nomu baqe e duidui mai na kena o nakita tiko me baleta na nona ciqoma e dua na sausaumi. Sa rawa talega vei Malware me vakamacalataka na lomanibai lasu me vaka na ‘vakacuruma na nomu vosanicuru taucoko’ ena dua na vanua dina, ena nomu vakataotaka ena nomu barausa. Oqo e vakatokai me ‘tamata ena barausa’

Taqomaki ni veiqaravi ena Baqe

• Kakua ni solia na vosanicuru se itukutuku tale eso ni tamata yadua me baleta e dua na imeli, qiri se ivola ni ka vakalecaleca tiko me lako mai na nomu baqe se so tale na iSoqosoqo ni veika vakailavo. Ena sega ni vakauta mai vei iko na imeli me kerei iko mo dolava yani na itukutuku vakaoqori. E dua na veitaratara mai na baqe ena vakayagataka na yacamu dina (sega ni ‘saka’ se ‘Madam’) ka rawa ni dua tale na veivakadeitaki ni veibataki me vaka na nomu postcode se tiki ni nomu naba ni akaude. Kevaka o sega ni vakadeitaka ni sa dina e dua na imeli, veitaratara ki na nomu baqe ena kena sala tale eso.
• Dau raica me o vakayagataka tiko e dua na isema taqomaki ni initaneti mo semati kina ki na nomu baqe. Kakua ni vakayagataka na Wi-Fi ni veika raraba me vaka na kena e sega ni rawa ni taqomaki kei na nomu veiqaravi ena initaneti e rawa ni raici butako tiko mai ira na butako.
• Vakaraica na ‘https’ ena itekivu ni vosa kei na ivakatakarakara padlock ena loma ni barausa.
• Mo dau sikova ga na mataveilawa ni nomu baqe ena nomu curuma na itikotiko ena nomu barausa se vakayagataka e dua na iyala ni wiliwili o sa cakava oti ena nomu vakayagataka na itikotiko dodonu. Kevaka o vakabauta ni dua na vakailoataki taqomaki matailalai ena so na sala, dau veitaratara ga ki na baqe (Raica na iVakatakilakila ni taqomaki- Safeguarding Identity).
• Vakayagataka na vosanicuru kaukauwa kei na PINs.
• Vakadeitaka ni sa mana ka vakavoui na antivirus/antispyware ni parokaramu kei na icurucuru lalagabuka (firewall) ni bera ni ko laki curu ki na nomu akaude ni baqe.
• Vakayagataka e dua tale na vosanicuru kei na PIN me baleta na mataveilawa yadua.
• Kakua ni vakatakila na nomu vosanicuru se PINs vua e dua tale se vola me nanumi ira.
• Dau dikeva na nomu itukutuku, kevaka o raica e dua na vakayagataki ilavo matalia, ripotetaka vakatotolo
• Veisau na itukutuku ni pepa ka volayaca me baleta na veiqaravi ena initaneti ena vakayadrati keda veikauyaki. E rawarawa na kena takosovi ka wiliki na itukutuku pepa.
• Kauta mai na Windows vou.
• Dau qarauna ni ko vakayagataka na komupiuta raraba mo curuma kina na nomu baqe.
• Mo kila tiko na ‘tabana dauvakasisisi’ raica na nomu sikirini.

Rua-kei na Multi-Factor Authentication

E vuqa na baqe era vakayagataka e rua na Multi-Factor Authentication me ra rawata kina na ivakadinadina kaukauwa cake o cei o iko mai na nomu vakayagataka ga na vosanicuru. E rua na ka o sa ‘kila’ (na yacamu vakayagataki kei na vosanicuru) kei na ‘dua na ka e tiko vei iko’ e dua na nomu kadi ni baqe vata kei na dua na nomu kadi ni curu ki na dua na kadi ni standalone, se dua tale na misini standalone me vakataka na HSBC SecureKey. Na naba vuni e caka koya sa ka ni tamata yadua vei iko, ka duidui na veigauna o curu kina.

E namaki me levu cake na baqe kei na veiqaravi  tale eso ni isoqosoqo ena vakalevutaka na ivakatagedegede ni veitaqomaki ena rarama ni talevoni veikauyaki kei na kena e vakayagataki tiko, ena nona vakayagataka e lima na ka me baleta na kena vakayagataki na lotu e yavutaki tiko me vakadinadinataka ni sa tiko na iyaya ni talevoni veikauyaki ena vanua vata ga e tiko kina na akaude, kei na kena vereverea na domo e kilai.

Na veikilai vinaka

Eso na baqe era solia eso tale na parokaramu ni itataqomaki me taqomaki iko ena gauna ni veiqaravi ena initaneti. Veikilai parokaramu ni komupiuta, me vaka e kilai, e dua na lavetaki galala mai na baqe oqo ka vakadeitaka na vakayagataki ilavo me ikuri ni parokaramu ni itataqomaki ena initaneti.

iKuri ni ivakamacala

Na baqe kece e kauta mai na itukutuku ni itataqomaki ena initaneti ena nodra mataveilawa, okati kina na itukutuku me baleta na kilai ni lawakica (frauds).

Sikova talega:

AntiPhishing.org Na ilawalawa ni cakacaka Anti-phishing ni vuravura raraba.