Veivakacacani ena Initaneti

E ka ni rarawa, ni itukutuku raraba e dau vakayagataka talega na dau vosa vakacaca, me baleta sara ga na vuna e volai toka kina e cake. E vuqa na dauvakacaca era ‘vuni’ ena daku ni ka dina era na sega beka ni rawa ni kilai vakarawarawa, ka tukuna na veika era na sega ni rawa ni tukuna e matanavotu, ka raici me vakarau ni tamata rerere se lamulamu.

Na veivakacacani ena initaneti e taura e vica na kena mataqali, ka ra sega ni dau tiko kina na tamata raraba. E rawa ni ra cakava e dua ga na cakacaka, se na yabaki cava ga, tagane se yalewa, vakarau ni veiyacovi se veimaliwai se mataqali tamata, ka ra bula voli ena dua na vanua.

Cyberbullying

Na Cyberbullying e rawa ni yaco ga ena initaneti, se me tiki ni veibiliraki raraba. Na Cyberbullies e rawa ni tamata o kila se sega ni kila. Me vakataki ira kece na dau veivakararawataki, era dau tovolea me ra vakauqeti ira eso tale me ra curu kina. E rawa ni ko vakasaurarataki ena nomu vakabauta vakalotu se veika vakapolitiki, mataqali tamata se roka ni yagomu, iyaloyalo ni yago, kevaka e tiko e dua na nomu vakasama se ituvaki ni yago se vakayago se sega dua naka e sega kilai na vuna.

Na Cyberbullying e dau yaco ena kena vakau na veivakarerei se na itukutuku tawa kilikili se so tale na veitaratara vei ira na tamata ena itukutuku raraba, vanua ni qito , se imeli livaliva , mataveilawa vakamadua se kena biu na veika vakamadua ena tabana me vaka na YouTube se Vimeo, se veivakarerei ena tokaruataki na itukutuku, ka vakamadua. E toso cake na vakacaca ena kena mataveilawa se tosoi na iyaloyalo, na iyaloyalo yavala se veika matailalai e rawati ena veiyacovi ka sega kina na veivakadonui nei koya e vakaleqai kina. Eso na cyberbullies era tuva na tabana ni volamata kei na itukutuku tale eso ni itukutuku raraba me baleta ga na veivakacacani vei ira na tani.

Na revurevu ni cyberbullying e tekivu ena na vei vakacurudrui kei na lomaleqa lalai -kina bula dredre – na vei vakamavoataki kei na kukuna. Oqo e rawa ni ka dina vei ira na tamata rawai rawarawa se dua e vakavuna me malumalumu mai na cyberbullying se so tale na ituvaki vakatamata.

NA CAVA MO NA CAKAVA KEVAKA KO SA RAWAI ENA CYBERBULLYING

• Tabonaki ira na Cyberbullies ena itukutuku raraba ni veimaliwai, imeli livaliva kei na itukutuku ena tukutuku vakauti e okati ni veiganiti.
• ipotetaka na Cyberbullies ki na nomu dau ni veiqaravi ena initaneti (ISP), dau veiqaravi ni talevoni veikauyaki (kevaka na veivakacacani e lako mai ena imeli vakacurmi se qiri) se vanua ni vakauitukutuku raraba/app.
• Vakasamataka mo veisautaka na nomu naba ni talevoni kevaka o sotava na veibiliraki ni itukutuku se qiri, ka maroroya ga vei iko na naba vou.
• Taqomaka na nomu vosanicuru kei na vosanicuru me taqomaka na nomu talevoni.
• Kakua ni sauma, oqo e sa qito tiko kina ligadra na dauveivala.
• Vosa vua e dua na itokani, lewe ni matavuvale se dua tale na tamata nuitaki me baleta na veika sa yaco tiko kei na kena veika ko vakila tiko.
• Maroroya na imeli livaliva vakatuburarawa me ivakadinadina kevaka e ripotetaki na veibiliraki.
• Ripotetaka na veibiliraki bibi me vaka na veivakarerei ni leqa vakayago se veivakacacani, vei ira na ovisa.

IKURI NI ITUKUTUKU & NA IVAKASALA

• Veibiliraki UK (tiki ni bula vakamatavuvale): www.bullying.co.uk/cyberbullying

Cyberstalking

Na Cyberstalking e dau veitaratara tawa kerei mai vua e dua tale na tamata – e dua ga na tamata ko kila se vulagi. Eda dau wilika wasoma me baleti ira na tamata rogo me ra vakaleqai tu ena itukutuku ni cyberstalkers, e dau rawa ni vakaleqai ira.

Na Cyberstalkers e vuqa tu na nodra inakinaki, oka kina ko ira era vakila na cala mai vei ira na veisagai, nodra itokani, o ira era biuta vakaca na inakinaki ni veiyacovi, se ko ira era saga mera vakarerei ira tale eso, vakavuqa ni ra tamata. E rawa ni ukucavutaki na nomu ilakolako vakalivaliva ena sikovi ni nomu itukutuku ni bula raraba sala/apps mo raica na nomu itosotoso kece sara, o cei o veitaratara tiko kei na nomu ituvatuva. Ni sa dei toka na cyberstalkers era na curuma butako eso tale na ituvaki ni nomu initaneti, ena okati kina na voroki ni curucuru kina komupiuta se taura na nomu akaude ni vakau itukutuku raraba.

Na Cyberstalking e rawa ni yaco ga ena initaneti, se me vaka e dua na itavi qaravi raraba ni veimuri kei na veivakarerei.

NA SALA ME LEVEI KINA NA CYBERSTALKING

• Railesuva na itukutuku e tiko ena initaneti baleti iko ka vakalailaitaka.
• Dau veisautaka wasoma na nomu imeli livaliva kei na vosanicuru me baleta na itukutuku bibi ena Initaneti ka taqomaki ira.
• Railesuva na nomu itukutuku raraba, vanua ni vaqaqara baleta na taqomaki ni veika vakaitaukei kei na vakarau ni tataqomaki.
• Levea na veivosaki raraba.
• Raica me vakavoutaki na parokaramu ni tataqomaki ena initaneti ka vakacurumi ena nomu komupiuta kei na talevoni veikauyaki.
• Vakadeitaka na nomu isema hub/router sa dola tu na veitaqomaki.
• Kakua ni vakauta se ciqoma na itukutuku vakaitaukei ni ko vakayagataka na Wi-Fi raraba.
• Yalana na itukutuku ni tamata yadua kei na veika vakailavo ko wasea ena loma se taudaku ni initaneti.

KEVAKA O COKO ENA CYBERSTALKING

• Kumuna vata na itukutuku ena kena levu ko rawa ni rawata.
• Ripotetaka na veivakamumuri vei ira na ovisa.
• E vuqa na vanua ni veikilai ni veimaliwai e tiko kina na ‘vakacacani ni Ripote’ se bulukau vata ga me rawa kina vei iko mo ripotetaka na cyberstalking kei na veivakacacani tale eso.

Trolling

Sega ni duidui sara mai na cyberbullying, trolling kena ibalebale na dau vakatuburarawa, veivakurabuitaki vei ira na tamata yadua, ilawalawa tamata se dua tale na ivavakoso raraba era sega ni dau kilai ena troll. E dau vakavuna na veivakacalai ena kena vakaraitaki na vakasama duatani sara vakaitamera, ka baleti koya ga. Na veicati ena duidui vakatamata , na viavia tagane se vakasalewalewa , vakalotu, na veivakacacani vakapolitiki se veimaliwai e sa matau tu ga ni trolling, ia e rawa talega ni ko vakaleqai ena timi ni qito se ilawalawa ko tokona. E rawa talega ni vagolei tani vei ira na tamata – rogo levu se sega – kilai me baleta na nodra lomani ira na tamata, loloma cecere, lomani ira na tamata kei na ituvaki vinaka tale eso … ena nodra trolls era sega ni duavata ena nodra inakinaki.

E dua vei ira na ivakarau vakatuburarawa duadua ni trolling e dau yaco ena gauna e dau biu kina vakawasoma na veika veivakacalai se veiru vei ira na tamata era sa mate, ka ra sega ni rawa ni taqomaka. Oqo e rawa ni yaco kina na luluvu ni yalo mai vei ira na wekadra kei na itokani.

Na Trolling e rawa ni kau mai vei ira na tamata yadua, se dua na ilawalawa trolls ena dua na inaki kilai levu – me ra rawai kina ko ira era sega ni cala.

NA CAVA MO NA CAKAVA KEVAKA KO SA RAWAI ENA TROLLING

• Sogota na Trolls ni itukutuku raraba.
• Ripote ni trolls ki na nomu veiqaravi ena initaneti ni (ISP), talevoni veikauyaki (kevaka e veibiliraki tiko ena tukutuku vakacurumi se qiri) se na vanua ni vakau itukutuku raraba/app.
• Kakua ni ko vesuki iko tu ena rarawa se vakaraitaka nomu leqa, oqori ko sa coko ena qito ki na liga ni troll.
• Vosa vua e dua na itokani, lewe ni matavuvale se dua tale na tamata nuitaki me baleta na veika sa yaco tiko kei na cava ko vakila.
• Maroroya na imeli livaliva vakatubu rarawa, kei veitukutuku vakacurumi mai, me ivakadinadina kevaka e ripotetaki na trolling.
• Ripotetaka kina ovisa na veivakacacani ka kauta mai na veicati.

Veiqasivi

Na veiqasivi tawa kilikili e vakaibalebaletaki ki na nona raica e dua ena itukutuku raraba ni veimaliwai ena kena saravi nodra gauna ni cakacaka, na vakavoutaki ni misini, veivosaki, itaba/yaloyalo yavala, itukutuku kei na itokani. E rawa talega ni okati kina na raici ni veika era vola na tamata ena nodra gauna ni cakacaka tale eso, se retweeted.

Na dauqasi e dau vunitaka vei iko na dina ni ra qasi tiko ena nomu sega ni veisureti, veivosaki se sauma ena volamata kei na itukutuku raraba tale eso, ka sega ni raica na nomu tabana ni LinkedIn (me vaka e tukuni tiko vei iko ena vanua oqo).

E sega ni tauvata na cyberstalking kei na dauqasi, ka ni sega ni veivakacacani vakaikoya ka sega ni tiko kina e dua na veivakacudrui, e dina ga ni sa okati me ‘ creepy ‘, mevaka na yacana.