Virasi & Spyware

Na bacaniqele, me kena ivakaraitaki, e rawa ni ukucavutaki na rawa vakarawarawa na itataqomaki me tete vakai koya ga vakataki koya ki na komupiuta tale eso ena veitaratara. Na ose Trojan (se dua ga na Trojan) e dua na parokaramu e basika kina na tawa mosimosi ka vunia na malicious. Zeus (kei na kena veitabana me vakataki Gameover Zeus) e sa dua na ivakaraitaki ni dua na Trojan, ka rawa ni vakayagataki me vakayacori kina e vuqa na cakacaka ni malicious kei na basu lawa. Na Virasi e rawa ni vakacacana na ivakarau ni cakacaka se itukutuku ni komupiuta. Eso era laurai ki na komupiuta era vakayagataka, ia e vuqa era cici mai dakuna, era sega ni kila o koya e vakayagataka. Na virasi e rawa ni caka me vakalevutaki koya ga.

Na Spyware e dua na mataqali virasi ka sa tuvanaki vakatabakidua me butakoca na itukutuku me baleta na nomu itavi qaravi ena komupiuta. E Spyware na kena dau tu na iwiliwili ni inakinaki duidui eso, e levu ga na ilawaki ni vakavure ilavo. Na Spyware e rawa ni cakava e dua na iwiliwili ni vakatabui ni cakacaka, mai na kena tauyavutaki na tatabaki me butakoca na veika matailalai ni nomu curu ki na baqe ena nomu taura na itaba ni sikirini ni vanua o sikova ka dolava sara ga na idola o taipataka. Na Spyware e rawa talega ni vakalevutaki koya ga.

Na kena ivakarau, e dua na virasi e rawa ni yaco mai ena nomu komupiuta ena ivakaraitaki ni Trojan, e rawa ni vakalevutaki koya ni bera ni qai toso yani ki na dua tale na komupiuta (dua na ulo) ka me caka talega me dua na tiki ni spyware.  Na Virasi kei na spyware era sa mataqali malware, ka okati talega kina na rootkits, lawaki kila ka scareware

Na Dredre Namaki

Na Virasi kei na spyware e rawa ni valuta na nomu komupiuta ena kena ibalebale oqo:

• Dolava na tiko na imeli tauvimate kabi me vaka na .exe file.
• Dolava na file tauvimate mai na file ni mataveilawa ka ra tiko kina na ilawalawa ni veiqaravi vakalivaliva (me kena ivakaraitaki na Hightail e vakatokai taumada me YouSendIt, kei Dropbox).
• Sikovi ni mataveilawa ca.
• Ena initaneti, kilai mai vei koya e vakayagataka (bacaniqele sa ivakaraitaki ni ka oqo).
• Macros ena kena vakayagataki na itukutuku (word processing, spreadsheets kei na so tale).
• USB na misini eso ni isema (e.g. ivesu kau, external hard drives, MP3 na dauqito).
• CD/DVD.

Na Virasi kei na spyware e rawa ni vakavuna na isau bibi sara e oka kina na:

• iVakatakilakila ni butakoci.
• iLawaki.
• Bokoci, butakoci kei na ca ni itukutuku.
• Berabera ka sega ni yaga ni komupiuta.

Taqomaki ni parokaramu ni initaneti (antivirus/antispyware)

Sa ka bibi sara me maroroi na nomu parokaramu ni itataqomaki ena initaneti mo rawa ni vakarautaka kina na veitaqomaki taucoko. E udolu vakaudolu na virasi vou era kilai ena veisiga, me ra kakua ni tukuna na mataqali lalai (variants) ni veika vou kei na kena e tu vei ira. E dui tu na kedra ituvaki se ‘saini’ ka na rawa kina na manufacturers ni parokaramu ni initaneti me kilai kina ka na rawa ni vakavoutaki.

E vuqa na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti e dau lavetaka ga vakataki koya na vakavoui ni veika sa vakavoui oqo (ena so na gauna e vakatokai me ‘ivakamacala’) ena veigauna kece o tiko kina ena initaneti ka sauma na nomu saumi vakayabaki (me baleta na ivoli a saumi kina). Oqo me na vakadeitaka na veitaqomaki me baleta na virasi vou veivakarerei.

Na parokaramu ni tataqomaki ena initaneti vaqaqara me baleta na virasi ena vica na sala duidui:

• E vaqaqara ena imeli ka lako mai me baleta na virasi.
• E raica tiko na file ni ra sa dolavi se buli me ra vakadeitaka ni ra sega ni tiko.
• E dau vakayacora vagauna vaqaqara na file ena nomu komupiuta.

Eso na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti era vaqaqara USB ena misini semati (e.g. na ivesu kau, external hard drives, MP3 na dauqito), ni ra sa semati tiko. Eso tale era vakamatatataka na mataveilawa siqemi.

Ena sega ni taqomaki iko na parokaramu ni veitaqomaki ni initaneti ka:

• Spam.
• Na mataqali ilawaki se basu lawa ni itavi qaravi ena initaneti e sega ni vakatekivuna ena dua na virasi.
• E dua na dau vakacaca e tovolea tiko me voroka na nomu komupiuta ena initaneti.

E sega ni mana kevaka e vuki tani se sega ni vakavoui vata kei na saini virasi vou, ka mo nanuma tiko ni sega ni dua na parokaramu ni tataqomaki ena initaneti e sega ni rawai rawa, ka yaco me dua na strain vou ni malware mai na dua na vakailawaki e semati se veivakaisini ena rawa me levei na nomu initaneti.

Digitaka na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti

Me baleta na vale ni volavola ni tamata yadua kei na itikotiko e tiko kina e vica na digidigi e rawa ni o taura mo vakatulewataka kina na parokaramu ni tataqomaki ena initaneti mo volia. Na cava ona digitaka, raica me dua na kena ka dina mai na dua na dau volivoli kilai levu ka rawata na kena vinaka duadua o rawa ni sauma.

E tiko e vica na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti ka duidui na kena raicilesu ia e tiko ena initaneti, okati kina o koya oqo mai Dau ni vakasala vakacakacaka: www.techadvisor.co.uk/test-centre/security/best-antivirus-3676938/

• Pakete se standalone ni itataqomaki ni initaneti. E vuqa na dauvolivolitaki era solia e dua na parokaramu ka vaqaqa ga na virasi, vakakina na volitaki ni pakete ni itataqomaki ka vakarautaka na veitaqomaki tale eso okati kina na icurucuru lalagabuka (firewall), spam kena filitataki vakayagataki, antispyware kei na nodra ivakarau ni bula na itubutubu. E duidui na kena isau me vaka na kena e okati kina. Na pakete e dodonu me okati kina na veika kece o gadreva mo taqomaka kina na nomu PC kei na veivakarerei ena initaneti, e rawarawa na kena vakayagataki na veika kece me vaka na kena lewai mai na dua na sikirini, ka sau lailai mai na kena voli na taqomaki yadua. E dua na iwiliwili levu ni pakete e sega walega ni nomu komupiuta, ia ki na vica na nomu misini ni talevoni veikauyaki.
• Parokaramu ni itataqomaki ena initaneti ka sega ni saumi. E tiko e vica na ivoli ka sa galala tu me baleta na tamata yadua se sega ni dau vakayagataki vakabisinisi. Ena vuqa na gauna, na ‘iyaya sega ni saumi’ oqo e sega ni frills na kena purchasable na ivoli ka nodra vakanuinui na dau bulika mo na vakatorocaketaka kina ena veisiga ni mataka. Na cakacaka ni veitaqomaki e rawa ni tautauvata kei na kena e saumi oti mai, ia ena rairai sega beka ni dua na veitokoni vakamisini kei na so e lailai na kena ivakarau, me kena ivakaraitaki ena kena tuvanaki na vaqaqara taucoko, ka biuta na nomu misini lalai ki na veivakarerei vou.
• Parokaramu ni itataqomaki ena initaneti me baleta na bisinisi. Sa dau antivirus/antispyware na pakete ni itataqomaki kei na initaneti ki na tolu na komupiuta. Na bisinisi me na vakasamataka na kena caka na iyaya ni bisinisi me komupiuta, vakavoui ka me rawarawa na kena cicivaki ena komupiuta tale eso.
• Sa okati talega ena misini ni taqomaki ni Windows ka na rawa ni caka ena kena sega – ena Windows Vista, ena Windows7, Windows 8, kei na Windows 10 na iyaya ni Microsoft e caka me tarovi, kau tani, kei na quarantine spyware ena Microsoft katubaleka (Windows).

Eso na dau bulika kei na retailers era vakarautaka eso na parokaramu ni itataqomaki bundled ena komupiuta. E sega ni gadrevi mo vakayagataka na parokaramu ni komupiuta ni itataqomaki, ia kevaka o nanuma mo maroroya, kakua ni guilecava mo vola yaca ena gauna ni veivakatovolei sega ni saumi me rawa ni qai yaco ga na kena tikini siga.

Na vanua me tauri kina na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti

Na Antivirus/antispyware ni parokaramu ni komupiuta kei na itataqomaki ena initaneti era sa vakarautaki tu me ra volia mai na veimataqali gaunisala cecere kei na initaneti retailers ka vakakina mai na mataveilawa ni initaneti. Ni sa voli na sitoa, sa kena ivakarau me da curu edua na Disk ka qai lavetaka na kena vakavoui ena initaneti ni sa vakauqeti. Ni ko volivoli ena initaneti, o na lavetaka ga vakataki koya na tikina vou ka vakavoutaka na veitikina taucoko.

Antivirus/antispyware ni parokaramu ni komupiuta kei na itataqomaki ni initaneti me vaka e vakamacalataki toka e cake, e rawa ni vakarautaki mai na so na dausoli veiqaravi ena initaneti (ISPs) kei na baqe me tiki ni nomu akaude

Virasi & Spyware veitaqomaki

Vakatikori mai na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti ka maroroya tiko, keitou vakatura e dua na iwiliwili ni sala tale eso me taqomaki kina na nomu komupiuta me baleta na virasi kei na spyware. Me vaka, ni sa vinaka cake na itatarovi mai na iwali.

• Kakua ni dolava e dua na file e sema ki na dua na imeli mai na dua na ivurevure ka lomalomaruataki sega ni kilai se sega ni vakabauti.
• Kauta tani na parokaramu ni antivirus ni bera ni o vakacuruma e dua tale.
• Qarauna na USB ni misini semati (e.g. na memory sticks, external hard drives, MP3 na dauqito) me vaka era sa dau usana tu ga na virasi.
• Qarauna na CD/DVD me vaka era rawa ni tiko talega kina na virasi.
• Kakua ni dolava e dua na file mai na file vakalivaliva ni kena maroroi na kabani (e.g. Hightail, Dropbox) ka ra sa vakavodoki mai na dua na ivurevure sega ni kilai, lomalomaruataka se sega ni vakabauti.
• Vakayagataka na macro veitaqomaki ena vale ni volavola Microsoft ni veiqaravi me vaka na Word kei na Excel.
• Volia ga na parokaramu vinaka mai vei ira na ilawalawa dina
• Ni lavetaki na parokaramu ni galala, vakayacora vakakina ena qaqarauni.