Curu vakailoa ena komupiuta

Mataqali malware kilai levu

Virasi (virus)

Na virasi e dua na binibini ivola ni vakomupiuta (files) ka volai ena inaki ni kena caka na ca, se me baleta na itavi qaravi me basu lawa.  Eso era laurai ena komupiuta era vakayagataka, ia e vuqa era cici mai dakuna, ena sega ni kila ko koya e vakayagataka. E vuqa tu na mataqali virasi. Na ulo, me kena ivakaraitaki, e rawa ni vakayagataka na rawai ni itataqomaki me vakatetei koya ga vakataki koya ki na komupiuta tale eso era veitaratara. Na Trojan ose se Trojan e dua na parokaramu e basika mai me kua ni vakavuna na leqa ia e vunia na naki ca (malicious). Na ka e tiko, ni dua na virasi e rawa ni yaco mai ki na nomu misini lalai mevaka na irairai ni Trojan, kei na nona rawa ni vakalevutaki koya ni bera ni qai toso yani ki na dua tale na misini (dua na ulo) ka vakatalega me dua na tiki ni spyware.

Spyware (raici vuni ni ivakatakilakila)

Na Spyware e dua na mataqali virasi ka sa tuvanaki vakatabakidua me butakoca na itukutuku me baleta na nomu itavi qaravi ena komupiuta se so tale na misini. E levu na kena dau kei na inaki ni Spyware ka vakavuqa ga na lawakica ni butako ilavo se butakoci ni ivakatakilakila. Na Spyware e rawa ni cakava e dua na iwiliwili ni cakacaka vakatabui, mai na kena tauyavutaki na tatabaki (pop up) kacivaki itukutuku  me butakoca na veika matailalai ni nomu curu ki na baqe ena tauri ni dakai sikirini(screen shots) ni vanua ko sikova ka dolava na idola ko taipataka (kilai me vaka e dua na keylogger). Na Spyware e rawa talega ni vakalevutaki koya, (replicating). E dua na ivakarau tudei ni spyware sa ikoya na Tu vakayawa ni Trojan (Remote Access Trojan) ka cakacaka vata kei na dau lawakica (fraudster) se so tale na dau vakacaca komupiuta (cybercriminal) me ra tiko vakayawa ka cakacaka me vaka ga ni okoya se ko au dina na kena itaukei. Oqo e rawa ni okati kina na vakabulabulataki ni webcams kei na spying vakayago ena nodra cakacaka ko ira era vakayagataka.

Ransomware (na vakaroti ni sausaumi me tarova na vakacacani ni komupiuta)

Na Ransomware e dua na ivakarau ni malware ka na rawa kina vei ira na cybercriminals me lokataka tu e dua na komupiuta se so tale na misini lalai ni tiko yawa mai, ka qai lavaka e dua na ivoli me ‘dolava’ kina. Na Ransomware e sa vakamacalatakitu vakamatailalai ena vanua oqo.

Eso tale na mataqali malware era okati kina na rootkits, lawaki vakuri (dishonest adware) kei na scareware.

Na nodra vakacacani na misini lalai

Na Malware e rawa ni valuta na nomu komupiuta se so tale na misini lalai ena kena sala oqo:

• Dolava na imeli livaliva kabi me vaka na .exe files.
• Na dolavi ni files e vakacacani ena mataveilawa ni kabani ka veisoliyaka na web-based digital files (me kena ivakaraitaki HighTail (e liu YouSendIt), Dropbox).
• Na sikovi ni mataveilawa ca, ko a rairai vagolei beka ki na isema vakailawaki ena imeli livaliva se itukutuku raraba e vakauti mai.
• Ena initaneti, ka sega ni kilai mai vei koya e vakayagataka (baca ni qele(worms) sa ivakaraitaki ni ka oqo).
• Macros ena kena vakayagataki na itukutuku eso (word processing (vosa ni kena cakacakataki), files, spreadsheets kei na so tale).
• USB ni misini semati (me vaka na ivesu kau (memory sticks), external hard drives, MP3 players, itaba).
• CD/DVDs.

Malware e rawa ni vakavuna na leqa lelevu:

• iVakatakilakila ni butako.
• iLawaki.
• Basuki ni itataqomaki yadudua.
• Butakoci, bokoci kei/se vakacacani ni itukutuku (data).
• Sega ni vakadonui ena lawa ni veitaqomaki ni itukutuku (data protection rules)
• Komupiuta berabera se sega ni yaga me vakayagataki.

Parokaramu ni itataqomaki ena initaneti

Sa ka bibi sara me maroroi na nomu taqomaki ena initaneti (anti-virus, anti-malware) na parokaramu ni saqati ni malware kei na virasi me taucoko kina na veitaqomaki. E milioni na strains vou ni malware era kilai ena veiyabaki, ka sega ni tukuni kina na variants ni veika vou kei ira era sa tu rawa. E dui tu na kedra ituvaki se ‘signatures’, ka na rawa kina vei ira na manufacturers ni parokaramu ni initaneti me kilai ira kina ka vakavoutaki ira vakadodonu. E vuqa na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti e lavetaki koya ga vakataki koya na vakavoui oqo (ena so na gauna e vakatokai me ‘ivakamacala’ (definition) ena dua na gauna tudei, ena gauna ga ko tiko kina ena initaneti ka sauma na nomu sausaumi vakayabaki (me baleta na ivoli o saumi kina). Oqo me na vakadeitaka na veitaqomaki mai na malware vou ni veivakarerei.

Na initaneti software scan me baleta na virasi ena levu na sala duidui:

• E raica na imeli livaliva vakauti mai me baleta na virasi
• E raica na files ni ra sa dolavi se buli me ra vakadeitaka ni ra sega ni vakacacani tiko.
• E dau vakayacora vagauna na vaqaqara ena files ena nomu komupiuta.

Eso na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti era vakayacora na vaqaqara ena USB na misini semati (e.g. memory sticks, external hard drive, MP3 player), ni ra sa semati tiko. Eso era vakamatatataka talega na mataveilawa siqemi.

Ena sega ni taqomaki iko na parokaramu ni veitaqomaki ni initaneti mai na:

• Spam.
• Na mataqali ilawaki cava ga se so tale na itavi qaravi ni basu lawa ena initaneti e sega ni vakatekivuna ena malware.
• E dua na hacker e tovolea tiko me voroka na nomu komupiuta ena initaneti.

E sega ni mana na parokaramu ni veitaqomaki ni initaneti kevaka e bokoci tu se sega ni vakavoui ena virasi signatures.

Digitaka na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti

Vakatau tiko ki na levu ni nomu isoqosoqo, e tiko e vica na digidigi e rawa ni ko taura mo vakatulewataka kina na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti mo volia:

• Pakete se standalone antivirus/parokaramu ni antispyware Software

E vuqa na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti dauveivoli eso me volitaki kina na parokaramu tudei e dau dikevi ga kina na virasi, vakakina na pakete ni itataqomaki ka vakarautaka na veitaqomaki tale eso okati kina na icurucuru vaka lalagabuka (firewalls), spam kena filita vakayagataki, na ivakarau ni kena maroroi na spyware kei na filitataki ni lewe ni initaneti. Na Antivirus/antispyware era sa tu duadua ga ena isau lailai sara ka rawa ni sauma e dua na bisinisi. Na pakete e dodonu me okati kina na veika kece ko gadreva mo taqomaka kina na nomu komupiuta, misini lalai veikauyaki kei na infrastructure mai na initaneti veivakarerei, ka matataka e dua na ka lailai mai na nomu volia yadudua na itataqomaki.

Vakasamataka na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti me caka kina na komupiuta, vakavoui kei na lewai ni iyaya duidui eso.

• Parokaramu ni itataqomaki ena initaneti

E tiko e vica na ivoli antivirus/antispyware era soli wale – okati kina eso me vakayagataki ena veika vakabisinisi. Ena vuqa na gauna, na ‘iyaya ni bula soli wale’ oqo e sega ni frills na kena purchasable na ivoli ka na vakanuinui ni manufacturer mo na vakatorocaketaka ena veisiga ni mataka. Na cakacaka ni veitaqomaki e rawa ni tautauvata kei na kena e saumi mai, ia ena rairai sega beka ni dua na veitokoni vakamisini kei na so na Helper vakalailaitaki, me kena ivakaraitaki ena kena tuvanaki na vaqaqara taucoko (scheduling full scan).

• Na parokaramu ni taqomaki ni Windows e okati kina – ka rawa ni yaco ni sega (enabled by default) – ena Windows10, Windows 8, Windows 7 kei na Windows Vista. Sa tuvanaki tu na Microsoft product, me levei, kautani, ka quarantine spyware ena Microsoft Windows. A kilai taumada me Microsoft AntiSpyware.

Eso na manufacturers kei na retailer’s era vakarautaka na parokaramu ni itataqomaki bundled vata kei na komupiuta. E sega ni gadrevi mo vakayagataka na parokaramu ni komupiuta ni itataqomaki, ia kevaka ko nanuma mo maroroya, kakua ni guilecava mo vola yaca ena gauna ni veivakatovolei sega ni saumi me rawa ni vakavoutaki tiko ni yaco na kena tikini siga.

Me kilai talega ni dodonu mo raica vakavinaka sara na dauveivoli eso ni bera ni ko vakayagataka e dua na iyaya ni parokaramu ni itataqomaki ena initaneti vata kei na dua tale – ni vakayacori vakakina ena kena vakayacori e rawa ni takiveiyaga.

Na vanua me tauri kina na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti

Sa vakarautaki tu na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti mai na dauveivoli eso ni mataveilawa, computing bisinisi ni retailers, sitoa ni gaunisala kei na initaneti retailers. Ni sa voli na sitoa, sa kena ivakarau me da Disk ka qai lavetaka na kena vakavoui na initaneti ni sa vakauqeti. Ni ko volivoli ena initaneti, ko na lavetaka ga vakataki koya ni vakayagataki na kena vakadodonutaki taucoko.

Na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti me vaka e vakamacalataki toka e cake, sa vakarautaki tale tu ga mai vei ira eso na dausoli veiqaravi ena initaneti (ISPs) kei na baqe. Sa rawa talega mo lavetaka na parokaramu ni komupiuta mai na initaneti, ia mo vakadeitaka ni ko sa vakayagataka tiko e dua na mataveilawa nuitaki.

Virasi & spyware veitaqomaki

Vakatikori mai na installing ni initaneti ena initaneti kei na kena maroroi, keitou vakatura e dua na iwiliwili ni sala me maroroi kina na nomu komupiuta, na misini veikauyaki kei na ilawalawa vakacakacaka ka taqomaki kina na virasi kei na spyware. Me vaka, ni sa vinaka cake na itatarovi mai na iwali.

• Kakua ni dolava e dua na files e sema ki na dua na imeli livaliva ko sega ni kila se sega ni vakabauta.
• Qarauna na USB na misini semati (eg memory sticks, external hard drives, MP3 players) me vaka era sa dau usana tu ga na virasi.
• Qarauna na CD/DVD me vaka era rawa ni tiko talega kina na virasi.
• Kakua ni dolava e dua na files mai na files vakalivaliva ni kabani ni soli yaya vakataka na HighTail (e liu YouSendIt) se Dropbox ka ra vakavodoki mai na dua na ivurevure tawakilai, se sega ni vakabauti.
• Veisau kina macro veitaqomaki ena Microsoft Office ni ivola kerekere me vaka na Word kei na Excel.
• Volia ga na parokaramu dina mai vei ra na ilawalawa dina
• Ni lavetaki na parokaramu ni galala, vakayacora vakakina ena qaqarauni.