Ena so na gauna, na tikina duadua ga ni komupiuta e vakayagataki sai koya na naba keypad me vakacuruma e dua na PIN me rawa ni saumi kina na dau basulawa. E dua tale na kena talia sai koya na veibeitaki ni itavi qaravi vakalawa se iyaloyalo vakasisila ena so na gauna e dau laurai ena sikirini lokataki, ka na dredre cake kina mai na madua vei ira eso era vakayagataka me ra vakasaqara na veivuke mai vua e dua tale, ka nodra itataqomaki ga me ra sauma na kena ivoli.
Na nomu komupiuta e rawa ni tiko kina na ransomware ni ko se itokani e sega ni vakila tiko.
- Dolava e dua na semati malicious ena imeli livaliva.
- Caliditaka ena dua na isema malicious ena dua na imeli livaliva, itukutuku ni veikilai, vanua ni veikilai raraba se mataveilawa tale eso.
- Sikova e dua na mataveilawa ca.
- Na files e tiko kina ni dola mai na mataveilawa ni files ni veika vakalivaliva, me kena ivakaraitaki HighTail (e liu YouSendIt) se Dropbox).
- Dolava na macros ca ena kena vakayagataki na itukutuku (word processing, spreadsheets kei na so tale).
- Sema ki na USB ca e semati kina na misini eso (eg memory sticks, external hard drives, MP3 player).
- Vakacurumi na CD/DVD ki na komupiuta.
Na dredre namaki
- Sega ni rawa ni ko raica e dua na files se cakacaka ena komupiuta ka sa vakacacani.
- Se sega tikoga ni vakatarai mo yacova na nomu files se cakacaka, ena gauna mada ga ko sauma oti kina na ilavo.
Levea na lokataki komupiuta tuyawa
- Kakua ni sauma, se caliditaka na isema e tiko kina, na macala se spam imeli livaliva mai vei ira na kabani se tamata ko sega ni kila.
- Sikova ga na mataveilawa ko kila me dina.
- Dau vakacuruma na veika me vakadodonutaki ki na initaneti kei na apps-okati kina na ivakarau ni veiqaravi ena kena gauna totolo duadua.
- Raica me mana ka vakavoui na parokaramu ni itataqomaki ena initaneti kei na icurucuru vaka lalagabuka (firewall) ni bera ni ko lako ki na initaneti.
- Dau vakayacora e veigauna, na backups vakaikoya, ena initaneti ki na iyau qaqa ka na sotava na gagadre ni veitaqomaki ni nomu isoqosoqo ka rawa kina na totolo, ka rawarawa kina na back up data.
Kevaka e tiko na lokataki komupiuta tuyawa ena nomu komupiuta
- Me kilai ka kau laivi na lokataki komupiuta tuyawa kei na parokaramu tale eso ni malicious ka rawa ni vakacurumi ena komupiuta, cicivaka e dua na ivakarau taucoko ni kena dikevi ka vakavoutaki, na iwali ena itataqomaki.
- Kevaka e dua na komupiuta sa lokataki tu ena tu yawa, vakasaqara na ivakasala cecere mai na dua na ivurevure nuitaki. Ena gauna mada ga oqori, sa na sega kina ni rawa mo na raica tale na nomu files