Na sala me taqomaki kina na nomu vakailesilesi ena initaneti

Vakatavulici ni nomu tamata cakacaka sai koya na sala bibi ni kena taqomaki na veivakarerei ena initaneti kei na basuki ni itukutuku taqomaki. Na parokaramu ni itataqomaki vinaka duadua ni initaneti e sega ni vakayagataki vakalailai kevaka era sega ni kila na tamata cakacaka na sala me kila kina e dua na imeli phishing, kei na icurucuru lalagabuka ena sega ni yaga kevaka e sega ni taqomaki edua na vosanicuru vinaka.

Na veituberi mana sai koya e dua na iwalewale vinaka duadua ni kena vakadeitaki na veitaqomaki ena initaneti ka taqomaki na vakalatilati ena cyber dau butako baleta na cala rawarawa ni tamata – lecaika, sega ni wiliki se lutu sobu ki na itovo ca – e dua vei ira na ka levu duadua ni kena kabasu na veitaqomaki.E dodonu me ra rawata na tamata cakacaka na kila ka ni veitaqomaki ena nodra vakayagataka na nodra inaki, na vakasama kei na kila me rawa ni ra vakaraitaka kina na ivakaraudodonu.

iNakinaki

Na inaki sai koya me vakarautaki ira na tamata cakacaka ena nodra dau tarogi ira ena taro eso oqo me ikarua ni veika mevaka –na kena kila na isau dodonu:

“Na itukutuku ni soqosoqo levu cava au rawa ni kila?”
“Na cava na isau ni dua na kabasu … ki na isoqosoqo/vei au?”
“Na cava beka na dredre namaki?”
“Na veilewa cava beka eda sa tiko rawa kina?

Rai ni veivakavulici

Na itukutuku kilai levu: “Au rogoca kau guilecava. Au raica kau nanuma, au cakava kau na kila” e dina sara ni dau yaco ena cyber kei na itukutuku taqomaki.

E levu sara tu na iwalewale e rawa ni o vakayagataka mo solia kina na veituberi mana. Oqo ena duidui ena veisoqosoqo yadua, o ira na ivavakoso kei na nomu itukutuku, ka me caka na parokaramu me baleta na gagadre ni isoqosoqo. E dodonu mo vakayagataka na iwalewale duidui eso, ke vakayagataki beka na italanoa lasa ki na veiwaki, ia e dau tu ga e dua na ivakatagedegede ni veimaliwai.

Na kalasi e yavutaki tiko ena vuli e rawa ni veimaliwai vinaka ka kilai levu ena vuqa na tamata – vakabibi ena mata ni dauveituberi se dau veivakatavulici.
Na veituberi ni komupiuta e na vinaka ena veivakadeitaki kei na vinaka ni vulici ni veiulutaga eso, ka rawa ni soli me veivakayavutaki. E dau caka me vakarautaki ena dua na gauna kei na vanua me ra dau sotava na tamata cakacaka. E rawa talega ni okati kina eso na veicurumaki ni veimaliwai.
Na veiduidui ituvatuva kei na ivakaraitaki era sa ganita vinaka sara me ra vakamacalataka na ulutaga vou, kei na isoqosoqo ena veivanua tale eso.
Na vidio e vakarautaka e dua na ivakaraitaki ni vulika me baleta na veiulutaga duidui eso (me vaka oqo mai youTube).
Na ivolakabi e laurai kei na tudei ena vakadeitaka na veika raraba kei na veika yadua eso.
Na veika e yaco ena teveli /vakasigalevu e rawa ni vakarautaka e dua na tiki ni veimaliwai, ka marautaki.
Na imeli e rawa ni vakayagataki ena veivakadeitaki ka sureti ira talega na tamata cakacaka me ra tuberi ena veika a yaco.

Na gauna ni veivakavulici

Ni ra sa lewena na kabani na ivakailesilesi e dodonu me ra vakamatatataki ena lawatu ni itataqomaki kei na ivakarau ni dolavi na katuba ni curu-– me vaka ga na kena rawa curu ki na dua na vale.
E rawa ni o tara cake na ‘itataqomaki ena veisiga yadudua’ ni oti ga na nodra duavata kei na so tale na veitataqomaki raraba.
Sa rawa me na gadrevi na vuli me walia eso naka ena kabani kei na veivakananumi rabailevu ga ena rarama ni dua na ituvaki ni itataqomaki se dua na veivakarerei ka tubu cake ena vuravura rabailevu.
Vakayabaki (se wasoma) veivakavoutaki ni vuli cakacaka e yaga sara vakalevu.
E rawa talega ni o solia vei ira na tamata me ra raica na mataveilawa oqo kei na ivakasala tale eso ena initaneti me baleta na vuli vakai koya.
Ena veigauna yadua, na veituberi e dodonu me okati kina na kena raici vakararaba na vuna e bibi kina na itukutuku taqomaki, okati kina na kena veivakarerei kei na veika dredre.

Vuli veivakarautaki taumada

Lawatu digitaki ni kabani, me vaka taka na lawatu e veiganiti.
Na itukutuku ni ivakarau me vaka na kena semati ki na bola ni kabani, veisautaka na vosanicuru kei na so tale.
O cei me taroga ena gauna e gadrevi kina na veitokoni se ivakasala.
Na veivakatakilai taumada kei na veika dredre, me vakataka na malware, basuki ni komupiuta, ilawaki, parokaramu ni komupiuta vakailoataki, veivakarerei, taqomaki ni itukutuku, taqomaki ni iyau taukeni ni itukutuku.

iTataqomaki raraba

Era sotava na bisinisi e vuqa na bolebole vata ga me vaka era dau vakayagataka na vuvale. Na duidui levu oya ni sa rawa vua e dua na tamata cakacaka me tatara ki na bisinisi taucoko, ia e dua ga ena vuvale e nona itavi na ka e yaco e vale. Me kena ikuri, na bisinisi e sotava na ikuri ni veika dredre kei na veivakarerei ka gadrevi kina na ivakarau ka vakatabakidua.

Na taqomaki ni komupiuta kei na talevoni veikauyaki: na ivakarau ni kena vakavoutaki, na dolavi ni icurucuru lalagabuka, tarova na malware.
Ni ko vakayagataka e dua na barausa ni mataveilawa, taqomaki ni na-UPS, levea na vakailawaki vanua, raica na kena e dua ena e-commerce se veiqaravi ni baqe ka lavetaki.
Na ivakarau ni veika: na veitaqomaki vakayago, imeli lasutaki, phishing, vosanicuru, ilawaki kei na butakoci ni ivakatakilakila kei na sala me levei kina, na cava me caka kevaka e tiko e dua na leqa se veilecayaki me baleta e dua na ka.
Veika ni bisinisi: veika me taqomaki ena itukutuku maroroi, lawa ni cakacaka, konitaraki, taqomaki ni itukutuku ni kabani kei na levei ni parokaramu ni kabani se so tale na veika yadua.