Ena vuku ni ka oqo, na ivakarau ni vosanicuru kei na lewa sa dodonu me dua na tiki bibi ni nomu isoqosoqo ena ivakarau ni taqomaki ni komupiuta (cyber) kei na itukutuku.

Na vosanicuru e dau vakayagataki wasoma vata kei na yaca vakayagataki. Ia, ena veivanua taqomaki e rawa talega ni ra vakayagataki kina ena iwalewale tale eso ni ivakadinadina me vaka e dua na PIN kei na/se dua na itukutuku dredre se matanivola ga vakataki koya mai na dua na ivakatakilakila vakalivaliva se keypad (vakatokai na multi-factor). Ena so na gauna, na mataveilawa ena kerea na vakacurumi ni vosanicuru walega me baleta na ikuri ni veitaqomaki.

Na veika dredre namaki ni kena vakayagataki na vosanicuru malumalumu ka sega ni dua na vosanicuru duidui me baleta na akaude ni imeli

Era na vakalecalecataka na tamata na nomu kabani se tamata cakacaka me ra lawaki ka cakava na cala tale eso, okati kina na:

Raici ni nomu baqe kei na akaude tale eso ena initaneti.
Na volivoli ena initaneti ena yaca ni nomu bisinisi.
Vakalecalecataki na nomu bisinisi se tamata cakacaka ena isema ni veimaliwai raraba.
Vakauta na imeli ena yaca ni nomu bisinisi se tamata cakacaka
Raici ni itukutuku e maroroi tiko ena nomu ilawalawa vakacakacaka.
Na basuki (hacking) ni nomu mataveilawa.

Digitaka na vosanicuru e uasivi duadua

Cakava:

Dau vakayagataka e dua na vosanicuru.
Vakayagataka e dua na vosanicuru kaukauwa ka duidui me baleta na nomu akaude ni imeli.
Mo bulia e dua na vosanicuru kaukauwa, mo digitaka ga e tolu na vosa e vagauna. Na naba, na ivakatakarakara kei na veicurumaki ni matanivola lalai kei na kena lelevu e rawa ni vakayagataki kevaka o vakila ni o gadreva mo bulia e dua na vosanicuru kaukauwa cake, se na akaude o sa cakava tiko e dua na vosanicuru me sivia na kena matanivola walega.
E tiko na kena ivakarau tale eso, ka sega ni dua na lawa dredre se tudei e kovuta, ia e rawa ni o vakasamataka na vakatutu oqo:
Digitaka e dua na vosanicuru kei na walu na karekita (me balavu cake na vosanicuru kevaka e rawa, me dredre na vosanicuru vua na dau butako me kila se voroka), e dua na isoqoni ni matanivola e cake ka lailai kei na matanivola levu era, naba kei na ivakatakilakila ena piano livaliva me vaka na @ $% ^ & ()_ +. (me vaka SP1D3Rm@n – dua na duidui ni spiderman, kei na ivola, naba, e cake ka lailai na kena kisi). Ia, mo kila tiko ni so vei ira na ivakatakilakila oqo e dredre me vakacurumi ena keyboard tani eso. Nanuma talega na kena veisautaki na matanivola me naba (me kena ivakaraitaki E ki na 3, I kina 1) era sa kilai vinaka tu vei ira na dau butako.
Na rawa ni wilika vata kei iko e dua na qaqa ni sere era na sega ni veimaliwai vata kei iko e so tale.
Na yaca ni tinana edua (sega ni yacana goneyalewa na tinamu).
Digia e dua na malanivosa e kilai vei iko, me kena ivakaraitaki na ‘Tramps like us’, Babies we were born to run’ ka taura na imatai ni matanivola mai na veivosa yadua me rawati kina na ‘tlu, bwwbtr’

Kakua:

Vakayagataka na veika oqo me vosanicuru:
Yaca vakayagataki, yacamu dina se yaca ni bisinisi
Na yacadra na lewe ni matavuvale se manumanu.
Nomu se dua na siga ni sucu ni matavuvale.
Na timi ni soka taleitaki se F1 na timi se dua tale na vosa e rawarawa me cakacakataki ena dua na kila ka lailai.
Na vosa ‘vosanicuru’.
Matanivika veituvatuvai.
Na vosa matau e na dua na iVolavosa, ka rawa ni voroki ena parokaramu ni voroki komupiuta kilai levu.
Ni digitaki ni pasipote matanivika se PINs, kakua ni vakayagataka na cabe cake se siro mai (kena ivakaraitaki 4321 se 12345), veitaravi ni dua na mata ni fika (me vaka na 1111) se na kena ivakarau rawarawa ni kilai keypad (me vaka na 14789 se 2580).

Vakaraica nomu vosanicuru

Kakua ni vakaraitaka na nomu vosanicuru vua e dua tale. Kevaka o nanuma ni dua e kila na nomu vosanicuru, veisautaka sara vakatotolo.
Kakua ni vakacuruma nomu vosanicuru kevaka era na raica eso na ka o taipataka tiko.
Vakayagataka e dua tale na vosanicuru me baleta na mataveilawa yadua. Kevaka e dua ga na nomu vosanicuru, e dua na dau butako ena voroka me curuma na veika kecega.
Kakua ni vakavoutaka na vosanicuru (me kena ivakaraitaki na vosanicuru2, password3).
E sega ni vakaturi na veisau ni ivakarau ni vosanicuru, vakavo ga na akaude era vakayagataka kina e vakailoataki ka dodonu me veisau vakatotolo sara. E vakayagataki talega oqo kevaka e dua tale na akaude se mataveilawa o vakayagataka kina na veika matailalai ni curu e basuki butako.
Kevaka e dodonu mo vola na vosanicuru ena kena ivakarau mo nanumi ira kina, raica me ra vakaibalebale, ka sega ni rawa ni kilai mai vei ira eso tale ena nomu vola ena kedra ivakatakilakila (vakaisosomitaka na matanivola ena nomu vosanicuru kei ira tale eso o rawa ni nanuma, se cakacakataka vakarawarawa).
E dua na ka me volai ena vosanicuru o ya me vakayagataka e dua na qara ni vosanicuru ena initaneti se veitaqomaki. Vakasaqara na vakatutu, ka vakadeitaka ni sa taqomaki ka taucoko na nomu digidigi.
Kakua ni vakauta na nomu vosanicuru ena imeli. Ena sega ni dua na i soqosoqo dina ka tudei ena kerei iko mo cakava oqo.

Na dina ni dodonu mo vakayagataka na vosanicuru duidui me baleta na akaude yadua ena rawa ni dredre kina na nomu nanuma. Vakasamataka mo vakayagataka e dua na kato ni vosanicuru e vuqa ena initaneti, ia wilika na railesu ka vakatututaka.

Kato ni vosanicuru/safes

E tiko e vica na kato ni vosanicuru (kevaka e sega ni kilai na vosanicuru me taqomaki se dua tale na vosa) me baleta na nomu sauma, eso na galala ni vakatulewa. Oqo ena rawa kina vei iko mo maroroya taucoko na nona vosanicuru na nomu kabani ena dua na vanua rawarawa ka mo kakua kina ni nanuma tiko, se vola. O na gadreva ga mo nanuma tiko e dua na ituvatuva ni veika me baleta na curu.

E dodonu mo wilika na railesu se taura na vakatutu ni bera ni ko vakacuruma na vosanicuru ki na dua na kato ni vosanicuru. Kena o digitaka, na noda vakatutu o ya ni sa tiko kina e rua na ka dina (Two factor authentication,2FA)- ena dua tale na kena itukutukuni, e vakauta e dua na nabavuni ki na dua na talevoni veikauyaki mai se dua tale na iyaya, ka na gadrevi me rawa kina ni da rawata, me vaka na kena vakadeitaki e dua na sausaumi ena initaneti.

Me baleta na ikuri ni veitaqomaki, keitou vakatura me lavetaki na vosanicuru ni bera ni vakacurumi ki na kato ka maroroi tu ena loma ni nomu ilawalawa vakacakacaka e loma. Ena kena veiwakitaki na vosanicuru lavetaki oqo kei na idola ni lavetaki ena sega ni rawai rawarawa kevaka mada ga e kabasu na kato ni itukutuku.

Lewai ni akaude vakayagataki

O ira kece era vakayagataka e dua na komupiuta e dodonu me ra lesia na nodra akaude vakayagataki me rawa kina ni ra raica na nodra files kei na parokaramu. Na akaude yadua e dodonu me tiko ena kena vakacurumi e dua na yaca vakayagataki kei na vosanicuru me rawa ni taqomaki ira yadua. Sa rawa talega me tuvanaki na itukutuku tale eso ni vakayagataki itukutuku (Windows Vista kei na Windows 8 walega).

Kakua ni vakayagataka e dua na akaude ka tiko ena ‘nodra dodonu na iliuliu’ me vakayagataki ena veisiga, baleta na rawa ni yaco na vakacaca ni curu vakailoa me taura na dodonu ni iliuliu. Kevaka mada ga o sa vakayagataka tiko, vakarautaka e dua na akaude ni iliuliu me vakayagataka ena gauna o gadreva kina mo vakayacora na cakacaka me vaka na parokaramu ni vakarautaki se veisautaka na ituvatuva ni ivakarau, kei na dua tale ‘itukutuku ni vakayagataki’ ni ivakarau ni cakacaka me vaka na nomu akaude. Kevaka o sega ni curu mo iliuliu, o na vakauqeti mo vakacuruma e dua na vosanicuru ni ko vakacuruma e dua na draiva ni iyaya vou se parokaramu. E rawa ni o vakayagataka na akaude ni vakayagataki itukutuku ena Windows Control Panel.

Vaqara na vosanicuru mai na (Get Safe Online) Tauri taqomaki ena initaneti ena Vimeo.

Na Vakarau ni Vosanicuru & Maroroi