Na dauvakacaca komupiuta e vakayagataka na ‘botnets’ me veisoliyaki kina na itukutuku ni imeli livaliva ka tete kina na viruses – okati kina na raici vuni vakailawaki ni ivakatakilakila, kei na kena butakoci, na vakacacani ni komupiuta kei na ivakatakilakila ni ilawaki, ka tarova na veisoliyaki ni itukutuku (veisoliyaki ni veiqaravi).
E rawa ni ko tukuna ena so na gauna kevaka e tiko e dua na leqa ena komupiuta kevaka e sa rui berabera. Kevaka e yaco oqo, cakava na vaqaqara, se kevaka ko vakatitiqa raica na kena dau.
Na sala e rawa ni yaco kina na nomu komupiuta me tiki ni ivakacaca lawakitaki ni komupiuta (botnet)
Na komipiuta e rawa ni yaco me tiki ni botnet ena sala vata ga era tiko kina ena dua na malware:
- Ena kena dolavi na imeli livaliva ka tiko kina na ivola kabi ka tu kina na lawakicataki ka vakacacani komupiuta ena dua na parokaramu ka vakacaca, vakaleqa, ka butakoca na veika ena komupiuta (Trojan horse). Ena kisi vakaoqo, sa rawa ni bokoci koya ga na Trojan se tiko ena komupiuta, se vakavoui koya ka maroroya tiko ena malware me tomana tiko na vakacaca.
- Ena nomu sikova na mataveilawa ka tiko kina na parokaramu ni vakacacani, vakaleqai ka butakoci ni veika ena komupiuta (malware). Oqo e rawa ni yaco ena nomu caliditaka na isema ka vakacacani ena imeli livaliva lawakicataki se na duru ni veikilai raraba, se na vanua ni veisiko rabailevu.
- iCaba kina icaba (P2P, peer to peer) – ena dua tale na vosa e vakatetei mai na dua na komupiuta ki na dua tale ka muria na veisemati, tiko na misini lalai ni maroroi ka sa vakacacani se ena initaneti.
Na dredre namaki
- Na nomu isema vakacakacaka e vakacacani ena curumi tauri ka vakadewataki na itukutuku (spyware) ka na curuma na nomu itukutuku kei na vakayagataki ilavo.
- Sa rawa me vakayagataki na nomu komupiuta me baleta na vakadewataki ni imeli livaliva ka nakiti me vakaraica ka taura butako na veika, qai vakacacana na komupiuta.
- Sa rawa me vakayagataki na nomu komupiuta me baleta na vakacacani ni so tale na kena e kilai.
- E rawa ni vakayagataki na nomu komupiuta me caliditaka na ilawaki, ka na sikova kina na mataveilawa ka sega ni ko kila me tauyavutaki kina na gaunisala ni mataveilawa vakailasu.
- Sa rawa me vakayagataki na nomu komupiuta ena ‘DDoS‘ (distributed denial of service) ka vakasasataka na vanua ena:
- Na ivakarau tale eso e vakau kina e dua na iwiliwili levu ni kerekere ki na dua na komupiuta ka solia na mataveilawa (‘webserver’) me rawa ni sinai vakasivia kina me tarova mai na kena kerei na veiqaravi ka dodonu, se
- Na ivakarau ni veivakasosataki e na talevoni sega ni gadrevi.
Taqomaka na nomu isoqosoqo
- Digitaka na initaneti dodonu me baleta na parokaramu ni itataqomaki ka veiganiti ki na nomu gagadre ni soqosoqo ia mo raica me dau vakavoui ka dolavi tiko.
- Bokoca e dua na parokaramu ni vakarusai virasi (antivirus) ni bera ni ko vakacuruma e dua tale.
- Kakua ni dolava e dua na binibini ivola e sema ki na dua na imeli livaliva mai na dua na ivurevure ko lomalomaruataka se sega ni vakabauta.
- Kakua ni caliditaki na isema ena imeli livaliva se duru ni veimaliwai mai na dua na ivurevure tawakilai, lomalomaruataka se sega ni vakabauti.
- Nanuma tiko na imeli livaliva e dau vakau mai vei ira na itokani se itokani vakacakacaka – ke mani vakauti mai ena dua na i ivurevure dina – ia e rawa ni vakailawaki baleta na nodra misini e bula tiko kina na parokaramu ni vakacaca komupiuta, se na lawakitaki mai vua e dua na dau veilawakitaki.
- Qarauna na vakayagataki ni USB ni misini lalai e semati (e.g. na ivesu kau, external na kena kau, MP3 ni dauqito) me vaka era sa dau kauta tu ga na vakacaca parokaramu ni komupiuta.
- Dau qarauna na kena vakayagataki na CD/DVD me vaka e rawa talega ni ra tiko kina na virasi (viruses.)
- Kakua ni dolava e dua na ibinibini vola mai na ibinibini vola vakalivaliva ni kena vakaraitaki na kabani me vaka na Hightail (e liu YouSendIt) kei na Dropbox) ka ra sa vakavodoki mai ena dua na ivurevure tawakilai, lomalomaruataka se tawa vakabauti.
- Veisau ena macro veitaqomaki ena vale ni volavola ni Microsoft me vaka na Word kei na Excel.
- Volia walega na parokaramu dina mai na kabani dina ka vakadeitaka ni dau vakavoui tu ga.
- Ni lavetaki na parokaramu ni komupiuta galala, vakayacora vakakina ena qaqarauni vakaitamera