E sega ni yalani na qalova vakamatailalaitaka me na toso na daulawaki me rawa ni ra rawata kina na nodra iyalayala. Na veilawakitaki ni veimaliwai e sa tuvanaki me dau veivakauqeti vakalevu, ka lasutaki na kena vakatotomuria na ivurevure nuitaki me vaka na nomu baqe, ko ira na ovisa se dua na Tabacakacaka ni matanitu ka dau veivakauqeti vakalevu cake ena iserau ni itukutuku sa vakayacori oti vei iko se na nomu bisinisi ena dua na dau lawaki.
iVakaraitaki ni velawakitaki ni veimaliwai
- Na nomu sauma e dua na imeli livaliva lawakicataki me kaya mo lako mai na nomu baqe ni kabani se na nomu ni tabana ni kadi ni dinau, dua na Tabacakacaka ni matanitu, dua na isoqosoqo se dua na mataveilawa ko volivoli kina, ka dusimaki iko mo muria e dua na isema mo sauma kina na itukutuku matailalai – dua na vosanicuru, PIN se itukutuku tale eso. Oqo e kilai me phishing.
- Vakarautaka na veika matailalai vua e dua na dau lawaki ka talevoni kina nomu kabani me tukuna mai na nomu baqe se kadi ni dinau ni vei ira na ovisa ka vakavuna edua na leqa. Me ra kerea na veivakadeitaki ni itukutuku maroroi me wali kina na leqa. Oqo e kilai me vishing. E rawa ni ra solia yani e dua na ‘dau vakau iyaya vakai koya’ me kumuni na kadi ni sausaumi se so tale na itukutuku, ka kilai me dau vakau iyaya vakai ilawaki.
- Ciqoma e dua na qiri mai vua e dua e kaya me dua na mata veitokoni dodonu me baleta na nomu komupiuta se parokaramu ni komupiuta, ka tukuna vei iko ni tiko e dua na nomu ilavelave vakamisini. Era dau rogorogo dina, ko iko se dua na itokani vakacakacaka e solia vei ira na veika matailalai ni nomu curu – ka rawa ni yaco ena ilawaki se ivakatakilakila butakoci. Vakatalega kina era sa ciqoma na dodonu tu yawa me ra taura na nomu komupiuta se network, ka yaco ni tiko kina na malware. Era kaya ni ra tamata mai na ‘IT support’ ka veitokoni ena nomu bisinisi ka rawa ni kerea na nomu vosanicuru se nomu itokani me rawa ni curuma kina na ivakarau kei na itukutuku ni kabani.
- Na toso cake kei na curu kina komupiuta USB sticks, kadi ni vakanananu, CD-ROMA/DVD-ROMS se so tale na iyaya mamaroroi ka sa biu tu e loma e sa tu kina na malware. Oqo e kilai me baiting.
- Ko na sega ni kila na soli ni dua na lawaki vakayago e rawa ni curuma na komupiuta, Bola se talevoni veikauyaki.
Levea na veilawakitaki ni veimaliwai
- Kakua ni vakatakila na kabani taqomaki se veika vakailavo se kasitama okati kina na yaca vakayagataki, vosanicuru, PINs, se naba ID.
- Mo qarauna sara vakavinaka ni ko ira na tamata se isoqosoqo ka ko vakarautaka tiko na itukutuku ni kadi ni sausaumi e dina, ka qai sega ni vakatakila na vosanicuru. Nanuma tiko ni dua na baqe se dua tale na isoqosoqo dina ena sega ni tarogi iko ena nomu vosanicuru ena imeli livaliva se talevoni
- Kevaka ko ciqoma e dua na qiri ka kerei na itukutuku maroroi, vakadeitaka ni sa dina tu ena nomu kerea e dua na sipeli dodonu me baleta na yaca ni tamata oqo kei na dua na naba ni qiri lesu mai.
- Kevaka ko sa kerei mai vua edua ka qiriti iko vakaoqo mo musuka laivi kina na qiri kei na talevoni ena nomu ni tabana ni baqe, qirita na naba ena nomu itukutuku ni baqe se na itukutuku tale eso mai na nomu baqe – se ena daku ni nomu kadi – ia e sega ni dua ka solia vei iko na koya e qiri mai se na kena naba ko a kacivi mai kina.
- Kakua ni dolava naveika e kabi mai ena imeli livaliva mai na ivurevure tawakilai.
- Kakua ni caliditaka e dua na isema ena imeli livaliva mai na ivurevure tawakilai. Ia, mo biuta na nomu mouse pointer ena isema me vakatakilai na kena icavacava dina, vakaraitaki ena yasa imawi e ra ni nomu sikirini. Qarauna kevaka e duidui na ka oqo mai na veika e vakaraitaki tiko ena vosa ni isema mai na imeli livaliva.
- Kakua ni vakabira na misini lalai ni mamaroroi se vakacurumi CD-ROMs/DVD-ROMs ki na komipiuta kevaka e veilecayaki na nodra ivurevure.