Na dredre namaki
- E rawa ni o iko se itokani e rawa ni coriti mai na imeli phishing se vishing na nomu talevoni ki na soli ni nomu vosanicuru kei na veika matailalai ena veiqaravi vakamatavulo ena mataveilawa, se ki na qiri bogus.
- Na ilawaki se ivakatakilakila ni butako a vakavuna na viruses se spyware, ka solia na dauveivakalialiai ki na nomu akaude ni baqe kei na itukutuku tale eso e maroroi tu ena nomu kompiuta.
Taqomaki veiqaravi ni Baqe
- Na vosanicuru se itukutuku maroroi tale eso e sega ni dodonu me soli me baleta e dua na imeli livaliva, qiri se ivola e kilai ni lasutaki me lako mai na nomu baqe se so tale na isoqosoqo vakailavo –ke mani vakacava na kena rairai dina. Na baqe ena sega ni vakauta mai vei iko na imeli livaliva se qiriti iko mo solia na itukutuku vakaoqori. E dua na veitaratara mai na baqe ena vakayagataka na yacamu dina (sega ni ‘Saka’ se ‘ ‘Madam’) ka rawa ni dua tale na veivakadeitaki ni kena veibataki me vaka na nomu naba ni vanua (postcode) se tiki ni nomu naba ni akaude. Kevaka ko sega ni vakadeitaka ni sa dina e dua na imeli livaliva, veitaratara ki na nomu baqe ena kena sala tale eso.
- Dau raica me ko vakayagataka tiko e dua na isema taqomaki ni initaneti mo semati kina ena nomu baqe. Vakaraica na ‘http’ ena itekivu ni vosa kei na ivakatakarakara padlock ena loma ni barausa. Ia, me nanumi tiko, ni oqo e vakaraitaka walega ni sa taqomaki tu na isema vei iko kei na itaukei ni mataveilawa, ka sega ni vakaraitaka ni vanua oqo e dina. E dodonu mo ni cakava oqo ena nomuni raica vakamatau na vosa me baleta na buli vosa matau, na ikuri ni vosa kei na matanivola kei na duidui tale eso.
- Mo dau sikova ga na mataveilawa ni nomu baqe ena nomu curuma na itikotiko ena nomu barausa se vakayagataka e dua na iyala ni iwiliwili ko sa cakava oti ena nomu vakayagataka na itikotiko dodonu. Kevaka ko vakabauta ni rawa ni vakailoataka na taqomaki ni veika ko cakava ena so na sala, dau veitaratara ga ki na baqe.
- Vakadeitaka ni sa mana ka vakavoui na antivirus/antispyware ni parokaramu kei na icurucuru vaka ni bera ni ko curu ki na nomu akaude.
- Vakayagataka e dua tale na vosanicuru kei na PIN me baleta na mataveilawa yadua.
- Vakayagataka na vosanicuru kaukauwa kei na PINs. E sega ni dodonu me vakatakilai na vosanicuru kei na PINs vua e dua tale ka vakavo ga vei koya ga e soli vua. Me ra kakua ni volai tu vakawawa se maroroi tu ena komupiuta se talevoni veikauyaki.
- Vakasamataka mo maroroya na ikarua ni veivakadonui ni lewa ena nomu baqe, vakabibi na nomu vakayagataka sivia na iyalayala e dua ka buli taumada ka rawa ni curu mai eke na lawaki.
- Mo vakamatatataka vata kei na nomu baqe na vakalawa ni veika e yali ena soqo ni ilawaki. Wilika na nodra ivakarau kei na kedra ituvaki ia kevaka ko vakabekataka, taroga vua na nomu manidia ni bisinisi ni baqe.
- Kevaka ko ciqoma e dua na qiri lasutaki ka lako mai na nomu baqe se so tale na isoqosoqo vakailavo ka kerei mo qiri lesu mai, mo dau vakayacora mai e dua tale na talevoni se wawa ke lailai me lima na miniti ni bera ni ko cakava. Na dau lawaki e rawa ni taura na laini ni talevoni ka butakoca mevaka ga e nona sara madaga na naba ni talevoni e basika ena nomu talevoni.
- Kevaka ko raica e dua na vakayagataki ilavo matalia ena nomu itukutuku, ripotetaka vakatotolo.
- Veisau na itukutuku ni pepa ka volayaca me baleta na veiqaravi ni baqe ena initaneti ka sala vata kei na veivakananumi ena nomu talevoni veikauyaki. E rawarawa na kena takosovi ka wiliki na itukutuku pepa.
- Kauta mai na katuba vou.
- O iko kei ira na nomu itokani moni kakua ni vakayacora na veiqaravi ni baqe ena initaneti mai na komipiuta raraba (me kena ivakaraitaki, ena dua na vale ni vakayagataki initaneti)
- Mo kila tiko na ‘tabana dauvakasisisi’ raica na nomu sikirini.
- Kakua ni vakasamataka tiko ni iVava ni ki malumu (soft keyboard) era taqomaki cake vakalevu mai na iVava ni ki vakayago (ena vakuwai mai malware me vaka nai tabataba loggers). E tautauvata ga na nodra rawa ni rawai.
Rua na dina
E vuqa na baqe era vakayagataka e rua na dina me ra rawata kina na ivakadinadina kaukauwa cake se ko cei ko iko mai na nomu vakayagataka ga na vosanicuru. E rua na ka ko sa ‘kila’ (na yacamu vakayagataki kei na vosanicuru) kei na ‘dua na ka e tiko vei iko’ e dua na nomu kadi ni baqe vata kei na dua na nomu kadi ni curu ki na dua na kadi ni standalone, se dua tale na misini lailai standalone me vakataka na HSBC SecureKey. Na naba vakarautaki e dodonu me nomu ga vakataki iko, ka duidui ena gauna yadua ko curu kina.
iKuri ni parokaramu ni veiqaravi kei na veitaqomaki ena baqe
Eso na baqe era solia eso tale na parokaramu ni tataqomaki me taqomaki iko ena gauna ni veiqaravi ena initaneti. E yaco mai ena ilakolako ni lavelavetaki galala mai na baqe oqo ka taqomaka na vakayagataki ilavo me ikuri ni nomu komupiuta ni itataqomaki ena initaneti.
Ikuri ni ivakamacala
Na baqe kece e kauta mai na itukutuku ni tataqomaki ena initaneti ena nodra mataveilawa, oka kina na itukutuku me baleta na kilai ni lawaki ni butakoci lavo.
Kevaka ko coko kina ilawaki, ripotetaka vei ira na ovisa kei na nomu baqe ena gauna totolo duadua.